DOI Heft:
Część II / Part II. Neerlandica
DOI Artikel:Janiszewska, Aleksandra: Konstruowanie miejsc pamięci zbiorowej: widoki Amsterdamu i Haarlemu Jana van der Heydena i Gerrita Adriaensza Berckheyde'a
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45360#0259
258
Neerlandica
lat, pomiędzy końcem lat sześćdziesiątych a połową lat osiemdziesiątych XVII wieku, doku-
mentują rozwój urbanistyczny okolicy, w tym pojawianie się nowych kamienic52. Zarazem
formułują one ten locus miasta jako obszar codziennego życia, toczącego się w cieniu ratusza
(jak np. przygotowania do otwarcia targu w obrazie Nieuwezijds Voorburgwal z ratuszem i ryn-
kiem kwiatowym w Amsterdamie, ok. 1670-1675, Amsterdam Museum, ii. 7)53. Ratusz definio-
wany jest tu jako budowla nadająca sens swemu otoczeniu, przez to że, po pierwsze, stanowi
wzorzec klasycystycznej regularności, spełniający cytowaną zasadę Schilderachtigheid w ujęciu
de Bisschopa (przedstawiać idealny, nawet niemożliwy, stan rzeczy w naturze, jej modelowy
porządek), a po drugie, że jest tożsamościowym symbolem porządku w systemie wspólnoty
miejskiej, także w zakresie podstawowych czynności handlowych.
W przedstawianiu Amsterdamu Berckheyde wydaje się być bardziej zainteresowany
nowymi widokami rozwijającej się właśnie urbanistyki niż van der Heyden. Wykazywał
szczególne zainteresowanie świeżo rozbudowanymi dzielnicami, takimi jak okolice kanału
Herengracht, powstałego w wyniku poszerzenia miasta w latach 1657-166354. Szczególnie
podziwiany był odcinek na przecięciu z Nieuwe Spiegelstraat, nazywany „Złotym Zakrętem”
(De Gouden Bocht). Obowiązywała tam nowoczesna, klasycystyczna architektura, z szerokimi
pałacowymi fasadami domów, świadczącymi o zamożności właścicieli z warstwy patrycjatu.
Byli nimi już nie kupcy, a bankierzy i prawnicy (stąd brak sklepów w przyziemiu). Wygląd tych
domów i ich przekaz symboliczny o statusie właścicieli był tak ważny dla Berckheydea, że na
obrazie Zakręt Herengracht widziany z Leidsestraat przy Nieuwe Spiegelstraat w Amsterdamie
(1672, Rijksmuseum, Amsterdam, il. 8) zrezygnował z rzeczywistego szpaleru drzew, pomimo że
uwzględnił go na szkicu przygotowawczym (Stadsarchieven, Amsterdam). Spełniało to zasadę
Schilderachtigheid w ujęciu de Bisschopa: idealizowanej modyfikacji realności dla kreowania
idealnego widoku, z podkreśleniem harmonii klasycznej architektury.
Podsumowanie: strategie kreowania miejsc pamięci zbiorowej u van der Heydena
i Berckheyde’a
Z przedstawionych przykładów wyłania się obraz różnorodności strategii służących kształ-
towaniu pamięci zbiorowej, które przyjmowali obaj artyści przy przedstawianiu znanych
miast. Jednocześnie to właśnie ich obrazy stały się podstawą do wytworzenia stereotypowe-
go wyobrażenia o siedemnastowiecznym holenderskim mieście. Jan Assmann tak streszcza
tezę Halbwachsa: „[Przeszłość] to konstrukcja społeczna, kształtowana przez potrzebę sensu
oraz ramy odniesień dla poszczególnych teraźniejszości”55. Van der Heyden i Berckheyde
w swych widokach miejskich wytworzyli dla swych współczesnych właśnie takie ramy po-
strzegania znanych przestrzeni. Wspomagając się klasycystyczną teorią, pokazywali to, co
uznali za tego warte. Tym samym, wbrew temu, co chcieli widzieć na ich obrazach teoretycy
dziewiętnastowieczni, stanowią one nie tyle fotograficzne odbicie rzeczywistości, co spo-
sób jej postrzegania przez malarzy. Modyfikacje wprowadzane w faktyczną topografię mają
52 John Walsh, Cynthia P. Schneider, A Mirror of Nature - Dutch Paintings from the Collection of Mr. and
Mrs. Edward William Carter, Los Angeles County Museum of Art, Los Angeles 1981, s. io-ii.
53 Jedna z pięciu wersji tego tematu; zob. C. Lawrence, op. cit., s. 59, przyp. 54.
54 Do zestawu wizerunków nowego miasta należały również widoki z kościołem luterańskim (np. Singel
zLutherse Kerk, 1697, The Fine Arts Museum of San Francisco), synagogami aszkenazyjską i portugalską.
55 J. Assmann, op. cit., s. 79.
Neerlandica
lat, pomiędzy końcem lat sześćdziesiątych a połową lat osiemdziesiątych XVII wieku, doku-
mentują rozwój urbanistyczny okolicy, w tym pojawianie się nowych kamienic52. Zarazem
formułują one ten locus miasta jako obszar codziennego życia, toczącego się w cieniu ratusza
(jak np. przygotowania do otwarcia targu w obrazie Nieuwezijds Voorburgwal z ratuszem i ryn-
kiem kwiatowym w Amsterdamie, ok. 1670-1675, Amsterdam Museum, ii. 7)53. Ratusz definio-
wany jest tu jako budowla nadająca sens swemu otoczeniu, przez to że, po pierwsze, stanowi
wzorzec klasycystycznej regularności, spełniający cytowaną zasadę Schilderachtigheid w ujęciu
de Bisschopa (przedstawiać idealny, nawet niemożliwy, stan rzeczy w naturze, jej modelowy
porządek), a po drugie, że jest tożsamościowym symbolem porządku w systemie wspólnoty
miejskiej, także w zakresie podstawowych czynności handlowych.
W przedstawianiu Amsterdamu Berckheyde wydaje się być bardziej zainteresowany
nowymi widokami rozwijającej się właśnie urbanistyki niż van der Heyden. Wykazywał
szczególne zainteresowanie świeżo rozbudowanymi dzielnicami, takimi jak okolice kanału
Herengracht, powstałego w wyniku poszerzenia miasta w latach 1657-166354. Szczególnie
podziwiany był odcinek na przecięciu z Nieuwe Spiegelstraat, nazywany „Złotym Zakrętem”
(De Gouden Bocht). Obowiązywała tam nowoczesna, klasycystyczna architektura, z szerokimi
pałacowymi fasadami domów, świadczącymi o zamożności właścicieli z warstwy patrycjatu.
Byli nimi już nie kupcy, a bankierzy i prawnicy (stąd brak sklepów w przyziemiu). Wygląd tych
domów i ich przekaz symboliczny o statusie właścicieli był tak ważny dla Berckheydea, że na
obrazie Zakręt Herengracht widziany z Leidsestraat przy Nieuwe Spiegelstraat w Amsterdamie
(1672, Rijksmuseum, Amsterdam, il. 8) zrezygnował z rzeczywistego szpaleru drzew, pomimo że
uwzględnił go na szkicu przygotowawczym (Stadsarchieven, Amsterdam). Spełniało to zasadę
Schilderachtigheid w ujęciu de Bisschopa: idealizowanej modyfikacji realności dla kreowania
idealnego widoku, z podkreśleniem harmonii klasycznej architektury.
Podsumowanie: strategie kreowania miejsc pamięci zbiorowej u van der Heydena
i Berckheyde’a
Z przedstawionych przykładów wyłania się obraz różnorodności strategii służących kształ-
towaniu pamięci zbiorowej, które przyjmowali obaj artyści przy przedstawianiu znanych
miast. Jednocześnie to właśnie ich obrazy stały się podstawą do wytworzenia stereotypowe-
go wyobrażenia o siedemnastowiecznym holenderskim mieście. Jan Assmann tak streszcza
tezę Halbwachsa: „[Przeszłość] to konstrukcja społeczna, kształtowana przez potrzebę sensu
oraz ramy odniesień dla poszczególnych teraźniejszości”55. Van der Heyden i Berckheyde
w swych widokach miejskich wytworzyli dla swych współczesnych właśnie takie ramy po-
strzegania znanych przestrzeni. Wspomagając się klasycystyczną teorią, pokazywali to, co
uznali za tego warte. Tym samym, wbrew temu, co chcieli widzieć na ich obrazach teoretycy
dziewiętnastowieczni, stanowią one nie tyle fotograficzne odbicie rzeczywistości, co spo-
sób jej postrzegania przez malarzy. Modyfikacje wprowadzane w faktyczną topografię mają
52 John Walsh, Cynthia P. Schneider, A Mirror of Nature - Dutch Paintings from the Collection of Mr. and
Mrs. Edward William Carter, Los Angeles County Museum of Art, Los Angeles 1981, s. io-ii.
53 Jedna z pięciu wersji tego tematu; zob. C. Lawrence, op. cit., s. 59, przyp. 54.
54 Do zestawu wizerunków nowego miasta należały również widoki z kościołem luterańskim (np. Singel
zLutherse Kerk, 1697, The Fine Arts Museum of San Francisco), synagogami aszkenazyjską i portugalską.
55 J. Assmann, op. cit., s. 79.