DOI Artikel:
Recenzje i omówienia
DOI Artikel:Wrabec, Jan: Konstanty Kalinowski, Gloryfikacja panującego i dynastii w sztuce Śląska XVII i XVIII wieku. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Historii i Nauk Społecznych, Prace Komisji Historii Sztuki, t. IX. z. 2, Warszawa - Poznań 1973
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13739#0199
138
Recenzje i omówienia
za nim w tyle. Opracowanie baroku wyraźnie nie dorównywało
pod tym względem wcześniejszym okresom. Może dlatego
właśnie w różnych publikacjach krajowych i zagraniczych
pojawia się wciąż tak wiele niedokładnych, a często i mylnych
informacji na temat śląskiej sztuki XVII i XVIII wieku. Stąd
zapewne w kilkakrotnie wznawianym, popularnym skrypcie,
poświęconym sztuce nowożytnej1, korekta wciąż nie dostrzega,
że nazwę Legnickie Pole zastąpił autor błędnie „Dobrym
Polem", a znajdujący się w tej miejscowości sławny kościół
w monografii warszawskiego architekta Jakuba Fontany2
uważany jest za przykład budowli emporowej. Skrajnym
rezultatem tej sytuacji zdaje się być zupełne niemal (z wyjątkiem
Kaplicy Elektorskiej, uważanej za przykład architektury au-
striackiej) pominięcie zabytków śląskiego baroku na kartach
nowego, poszerzonego wydania PropylSen Kunstgeschichte3.
Trzeba więc przyjąć z wielkim zadowoleniem książkę Kon-
stantego Kalinowskiego — znanego badacza sztuki śląskiej
XVII i XVIII wieku — która zdaje się być pierwszą cegiełką
mającą wypełnić ową obszerną lukę. Zadowolenie to pozwala
oczekiwać z zainteresowaniem na dalsze próby syntezy śląskiego
baroku pióra tego autora4.
Książka Kalinowskiego poświęcona jest zarówno wybranym
medalom i grafice, jak dziełom architektury monumentalnej
i okazjonalnej, ale przede wszystkim dotyczy malarstwa i rzeźby.
Materiał ten jest rozpatrywany głównie od strony swej zawartości
ideowej ujawniającej się w sferze treści dzieła sztuki. Stanowi więc
przedmiot pracy poświęconej wybranym problemom ikono-
grafii i ikonologii okresu baroku.
Jako taka, książka Kalinowskiego uzupełnia jeszcze jeden
poważny brak w polskim piśmiennictwie naukowym, stając
obok — nie najliczniejszych zresztą — opracowań zagranicz-
nych, niezwykle pomocnych przy rozstizyganiu na bieżąco
różnorodnych problemów treściowych sztuki siedemnastego
i osiemnastego stulecia. Ikonografia baroku stanowi bowiem
paradoksalnie wciąż mniej zbadany teren niż średniowieczna.
Wspólną zasadą i kryterium doboru, zróżnicowanego
pod względem techniki wykonawczej, formy i wartości arty-
stycznej materiału ma być, właściwe wybranym dziełom, dą-
żenie do gloryfikacji oiaz heroizacji i apoteozy „panującego
i dynastii". Idzie — jak wynika z tekstu — o wygasłą w 1675 r.
dynastię Piastów i walczących z nią w XVII i XVIII wieku
0 hegemonię na Śląsku — raczej już w sferze autorytetu, niż
polityki — Habsburgów. Części poświęcone historii i ikono-
grafii obydwu rodzin stanowią główny trzon książki, który
uzupełnia jedynie wstęp formułujący ogólne założenia badawcze
1 zakończenie, podsumowujące wnioski.
Przyjęte kryterium pozwoliło autorowi zwrócić uwagę
na kilka zespołów mało lub wcale nie zbadanych przez dotych-
czasową naukę. I tak, wysiłek włożony w rekonstrukcję i in-
terpretację Sali Antenatów zamku piastowskiego w Oławie,
czy przeznaczonej podobnym celom komnaty w rezydencji
Nostitzów w Luboradzu, trzeba określić jako pionierski. Na
marginesie warto podkreślić, że w pracy nad innymi obiektami
ważną pomocą dla autora były — już wcale liczne i przynoszące
istotne wyniki — polskie opracowania: Dziurli, Kęblowskiego,
1 A. Bochnak, Historia sztuki nowożytnej, t. II, Warszawa — Kraków
1970, s. 243 - 244.
2 A. Bartczakowa, Jakub Fontami architekt warszawski XVIII wieku.
Warszawa 1970, s. 150- 153.
3 Propyldett Kunstgeschichte, t. 10, H. Keller, Dic Kunst tles 18. Jahr-
hunilerls, Berlin 1971.
4 Już po napisaniu niniejszych słów ukazała się praca K. Kalinowskiego
pt. Architektura barokowa na Śląsku w drugiej polowie XVII wieku, Wrocław —
Warszawa - Kraków - Gdańsk 1974.
Więcka, Zlata i innych, przede wszystkim zaś jego samego.
Dotyczy to nie tylko zabytków związanych z Piastami, ale
także z Habsburgami, jak Sala Książęca w Lubiążu, której
unikalny charakter należycie uwypuklił i uzupełnił interpretację
ideową dopiero sam autor, dystansując w ten sposób naukę
niemiecką.
W tekście posłużono się bardzo szerokim pojęciem glo-
ryfikacji rozumianej jako „każde poczynanie artystyczne mające
na celu podkreślenie znaczenia i wyjątkowości roli panującego
lub całej reprezentowanej przez niego dynastii, uświetnienie
suwerena, ukazanie jego osoby w aureoli wyjątkowości, ujaw-
nienie jego specjalnego charakteru wynikającego z usankcjo-
nowanego wolą Boga systemu absolutnej władzy" (str. 11).
Na dyskusję zasługuje jednak problem, czy symbole zawarte
w niektórych z omawianych przykładów, jak np. medale pa-
miątkowe Jerzego Wilhelma lub sztychowane dizewo genealo-
giczne Piastów z zamku brzeskiego wystarczają, aby dzieła
te przyporządkować nawet tak rozlegle pojmowanemu kry-
terium.
Są to wszakże obiekty o przeznaczeniu w pierwszym
rzędzie kommemoratywnym, które nie zawsze musiało iść
w parze z gloryfikacją. Warto przecież podkreślić znaczny
stopień realizmu w portretach książęcych na omawianych me-
dalach, obok „całkowitego braku alegorycznego aparatu
gloryfikacji", na który w graficznym wizerunku katafalku
Jerzego Wilhelma u stóp genealogicznego drzewa Piastów
legnicko-brzeskich wskazuje sam autor (s. 53). Zresztą, z natury
rzeczy o efekty gloryfikujące znacznie łatwiej w technikach
monumentalnych, jak rzeźba, malarstwo ścienne lub archi-
tektura, niż w rzemiośle artystycznym lub w grafice.
Kwestia ścisłego wytyczenia granic materiału poddanego
analizie w opracowaniach tego typu, co omawiana książka, mo-
że być często przedmiotem kontrowersji wynikających z różno-
rodnego pojmowania znaczeń zawartych w warstwie przed-
stawieniowej obrazu. Nic w tym dziwnego, skoro sztukę poj-
mujemy w myśl założeń autora (s. 177), przyjętych za Fran-
castelem, jako jeden z języków, „mniej opeiatywny niż myśl
techniczna, bardziej syntetyczny niż myśl zwerbalizowana".
Niżej podpisanemu wydaje się na przykład, że dążenie do
gloryfikacji a nawet apoteozy rodziny Piastów w osobach
św. Jadwigi, a zwłaszcza jej syna Henryka Pobożnego, którego
śmierć pod Legnicą porównywana jest z męką Chrystusa na
krzyżu, zjawia się jako jeden z wątków bogatego programu
ideowego kościoła w Legnickim Polu. Fasada tego kościoła,
która w części centralnej może być pojmowana jako prze-
transponowana forma łuku tryumfalnego, zwieńczona jest
przecież w miejscach kluczowych posągiem św. Jadwigi i mitrami
książęcymi nawiązującymi do osoby Henryka. W wątki te
wpleciona jest nadto cienka, lecz wyraźna nitka hołdu dla
dobroczynnych Habsburgów, którym w osobach Karola VI
i Leopolda I poświęcono malowidła i wyraźnie gloryfikujące
inskrypcje w przedsionkach przekształconych w rodzaj skrom-
nych mauzoleów. Uderza także, że autor nie objął analizą
żadnych obrazów sztalugowych przedstawiających Piastów.
Czyżby nie było wśród nich dzieł o cechach gloryfikacji? W każ-
dym razie portret Jerzego Wilhelma pędzla Beniamina von
Błock, eksponowany w zbiorach Muzeum Narodowego we
Wrocławiu, ma ich, zdaje się, nie mniej niż omawiane na
str. 47 — 54 medale pamiątkowe młodego księcia.
Autor książki zadał sobie znaczny trud, aby omawiane przez
siebie obiekty najdokładniej określić pod względem historycz-
nym. Starał się przy tym przezwyciężyć znane dobrze wszystkim
badaczom śląskiego baroku trudności, wynikające z niedo-
Recenzje i omówienia
za nim w tyle. Opracowanie baroku wyraźnie nie dorównywało
pod tym względem wcześniejszym okresom. Może dlatego
właśnie w różnych publikacjach krajowych i zagraniczych
pojawia się wciąż tak wiele niedokładnych, a często i mylnych
informacji na temat śląskiej sztuki XVII i XVIII wieku. Stąd
zapewne w kilkakrotnie wznawianym, popularnym skrypcie,
poświęconym sztuce nowożytnej1, korekta wciąż nie dostrzega,
że nazwę Legnickie Pole zastąpił autor błędnie „Dobrym
Polem", a znajdujący się w tej miejscowości sławny kościół
w monografii warszawskiego architekta Jakuba Fontany2
uważany jest za przykład budowli emporowej. Skrajnym
rezultatem tej sytuacji zdaje się być zupełne niemal (z wyjątkiem
Kaplicy Elektorskiej, uważanej za przykład architektury au-
striackiej) pominięcie zabytków śląskiego baroku na kartach
nowego, poszerzonego wydania PropylSen Kunstgeschichte3.
Trzeba więc przyjąć z wielkim zadowoleniem książkę Kon-
stantego Kalinowskiego — znanego badacza sztuki śląskiej
XVII i XVIII wieku — która zdaje się być pierwszą cegiełką
mającą wypełnić ową obszerną lukę. Zadowolenie to pozwala
oczekiwać z zainteresowaniem na dalsze próby syntezy śląskiego
baroku pióra tego autora4.
Książka Kalinowskiego poświęcona jest zarówno wybranym
medalom i grafice, jak dziełom architektury monumentalnej
i okazjonalnej, ale przede wszystkim dotyczy malarstwa i rzeźby.
Materiał ten jest rozpatrywany głównie od strony swej zawartości
ideowej ujawniającej się w sferze treści dzieła sztuki. Stanowi więc
przedmiot pracy poświęconej wybranym problemom ikono-
grafii i ikonologii okresu baroku.
Jako taka, książka Kalinowskiego uzupełnia jeszcze jeden
poważny brak w polskim piśmiennictwie naukowym, stając
obok — nie najliczniejszych zresztą — opracowań zagranicz-
nych, niezwykle pomocnych przy rozstizyganiu na bieżąco
różnorodnych problemów treściowych sztuki siedemnastego
i osiemnastego stulecia. Ikonografia baroku stanowi bowiem
paradoksalnie wciąż mniej zbadany teren niż średniowieczna.
Wspólną zasadą i kryterium doboru, zróżnicowanego
pod względem techniki wykonawczej, formy i wartości arty-
stycznej materiału ma być, właściwe wybranym dziełom, dą-
żenie do gloryfikacji oiaz heroizacji i apoteozy „panującego
i dynastii". Idzie — jak wynika z tekstu — o wygasłą w 1675 r.
dynastię Piastów i walczących z nią w XVII i XVIII wieku
0 hegemonię na Śląsku — raczej już w sferze autorytetu, niż
polityki — Habsburgów. Części poświęcone historii i ikono-
grafii obydwu rodzin stanowią główny trzon książki, który
uzupełnia jedynie wstęp formułujący ogólne założenia badawcze
1 zakończenie, podsumowujące wnioski.
Przyjęte kryterium pozwoliło autorowi zwrócić uwagę
na kilka zespołów mało lub wcale nie zbadanych przez dotych-
czasową naukę. I tak, wysiłek włożony w rekonstrukcję i in-
terpretację Sali Antenatów zamku piastowskiego w Oławie,
czy przeznaczonej podobnym celom komnaty w rezydencji
Nostitzów w Luboradzu, trzeba określić jako pionierski. Na
marginesie warto podkreślić, że w pracy nad innymi obiektami
ważną pomocą dla autora były — już wcale liczne i przynoszące
istotne wyniki — polskie opracowania: Dziurli, Kęblowskiego,
1 A. Bochnak, Historia sztuki nowożytnej, t. II, Warszawa — Kraków
1970, s. 243 - 244.
2 A. Bartczakowa, Jakub Fontami architekt warszawski XVIII wieku.
Warszawa 1970, s. 150- 153.
3 Propyldett Kunstgeschichte, t. 10, H. Keller, Dic Kunst tles 18. Jahr-
hunilerls, Berlin 1971.
4 Już po napisaniu niniejszych słów ukazała się praca K. Kalinowskiego
pt. Architektura barokowa na Śląsku w drugiej polowie XVII wieku, Wrocław —
Warszawa - Kraków - Gdańsk 1974.
Więcka, Zlata i innych, przede wszystkim zaś jego samego.
Dotyczy to nie tylko zabytków związanych z Piastami, ale
także z Habsburgami, jak Sala Książęca w Lubiążu, której
unikalny charakter należycie uwypuklił i uzupełnił interpretację
ideową dopiero sam autor, dystansując w ten sposób naukę
niemiecką.
W tekście posłużono się bardzo szerokim pojęciem glo-
ryfikacji rozumianej jako „każde poczynanie artystyczne mające
na celu podkreślenie znaczenia i wyjątkowości roli panującego
lub całej reprezentowanej przez niego dynastii, uświetnienie
suwerena, ukazanie jego osoby w aureoli wyjątkowości, ujaw-
nienie jego specjalnego charakteru wynikającego z usankcjo-
nowanego wolą Boga systemu absolutnej władzy" (str. 11).
Na dyskusję zasługuje jednak problem, czy symbole zawarte
w niektórych z omawianych przykładów, jak np. medale pa-
miątkowe Jerzego Wilhelma lub sztychowane dizewo genealo-
giczne Piastów z zamku brzeskiego wystarczają, aby dzieła
te przyporządkować nawet tak rozlegle pojmowanemu kry-
terium.
Są to wszakże obiekty o przeznaczeniu w pierwszym
rzędzie kommemoratywnym, które nie zawsze musiało iść
w parze z gloryfikacją. Warto przecież podkreślić znaczny
stopień realizmu w portretach książęcych na omawianych me-
dalach, obok „całkowitego braku alegorycznego aparatu
gloryfikacji", na który w graficznym wizerunku katafalku
Jerzego Wilhelma u stóp genealogicznego drzewa Piastów
legnicko-brzeskich wskazuje sam autor (s. 53). Zresztą, z natury
rzeczy o efekty gloryfikujące znacznie łatwiej w technikach
monumentalnych, jak rzeźba, malarstwo ścienne lub archi-
tektura, niż w rzemiośle artystycznym lub w grafice.
Kwestia ścisłego wytyczenia granic materiału poddanego
analizie w opracowaniach tego typu, co omawiana książka, mo-
że być często przedmiotem kontrowersji wynikających z różno-
rodnego pojmowania znaczeń zawartych w warstwie przed-
stawieniowej obrazu. Nic w tym dziwnego, skoro sztukę poj-
mujemy w myśl założeń autora (s. 177), przyjętych za Fran-
castelem, jako jeden z języków, „mniej opeiatywny niż myśl
techniczna, bardziej syntetyczny niż myśl zwerbalizowana".
Niżej podpisanemu wydaje się na przykład, że dążenie do
gloryfikacji a nawet apoteozy rodziny Piastów w osobach
św. Jadwigi, a zwłaszcza jej syna Henryka Pobożnego, którego
śmierć pod Legnicą porównywana jest z męką Chrystusa na
krzyżu, zjawia się jako jeden z wątków bogatego programu
ideowego kościoła w Legnickim Polu. Fasada tego kościoła,
która w części centralnej może być pojmowana jako prze-
transponowana forma łuku tryumfalnego, zwieńczona jest
przecież w miejscach kluczowych posągiem św. Jadwigi i mitrami
książęcymi nawiązującymi do osoby Henryka. W wątki te
wpleciona jest nadto cienka, lecz wyraźna nitka hołdu dla
dobroczynnych Habsburgów, którym w osobach Karola VI
i Leopolda I poświęcono malowidła i wyraźnie gloryfikujące
inskrypcje w przedsionkach przekształconych w rodzaj skrom-
nych mauzoleów. Uderza także, że autor nie objął analizą
żadnych obrazów sztalugowych przedstawiających Piastów.
Czyżby nie było wśród nich dzieł o cechach gloryfikacji? W każ-
dym razie portret Jerzego Wilhelma pędzla Beniamina von
Błock, eksponowany w zbiorach Muzeum Narodowego we
Wrocławiu, ma ich, zdaje się, nie mniej niż omawiane na
str. 47 — 54 medale pamiątkowe młodego księcia.
Autor książki zadał sobie znaczny trud, aby omawiane przez
siebie obiekty najdokładniej określić pod względem historycz-
nym. Starał się przy tym przezwyciężyć znane dobrze wszystkim
badaczom śląskiego baroku trudności, wynikające z niedo-