DOI Heft:
Recenzje i omówienia
DOI Artikel:Oszczanowski, Piotr: Addenda
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48107#0295
Addenda
291
tyfikowane są nieznane do tej pory dzieła, które uznaje się
- nieraz być może nieco na wyrost - za spuściznę sztuki wro-
cławskiej 1. połowy XVI w. Do nich m.in. należą wspomniane
w Katalogu Muzeum Narodowego we Wrocławiu, (s. 80, poz.
kat. 7) dwa portrety w kolekcji Narodni galerie w Pradze, któ-
rych zarówno identyfikacja, jak i przynależność do sztuki wro-
cławskiej, a tym bardziej do dzieł autora „wrocławskiego wi-
zerunku Hertwiga” pozostać musi tylko i wyłącznie hipotezą.
Nie inaczej rzecz ma się z - uchodzącym za wrocławskie dzie-
ło autora podobizny Andreasa Hertwiga z 1541 r. - portretem
25-letniego mężczyzny z 1543 r., który pojawił się na rynku
antykwarycznym w Nowym Jorku w 1936 r. - zob. K. Lócher,
Hans Mielich (1516-1573). Bildnismaler in Munchen, Munchen
2002, s. 242, poz. kat. 58, il. 100.
18 P Oszczanowski, Renesans, [w:] Op Nederlandse manier. Inspiracje
niderlandzkie w sztuce śląskiej XV-XVIII wieku [kat. wyst.], oprać.
M. Kapustka, A. Kozieł i P. Oszczanowski, Muzeum Miedzi
w Legnicy, maj - lipiec 2001, Legnica 2001, s. 31-32
19 Pierwsi przytoczyli ten przekaz Ludwig Burgemeister i Gtin-
ther Grundmann, uznając go za informację o obrazie Ostat-
niej Wieczerzy, który malarz miał namalować jakoby w 1546 r.
- zob. L. Burgemeister, G. Grundmann, Die Kunstdenkmdler
der Stadt Breslau, Bd. I, 2, Breslau 1933, s. 78. Skorygował to
i uznał za błędną interpretację tego przekazu Kurt Bimler w:
idem, Baugeschichte der Magdalenen- und Elisabethkirche aus ihren
Rechnungsbiichern bis 1850, [w:] idem, Quellen zur schlesischen
Kunstgeschichte, H. 1, Breslau 1936, s. 72.
20 Na ten temat — P Oszczanowski, Reprezentacyjnos'ć władzy, czyli
sztuka na usługach Rady Miejskiej we Wrocławiu, [w:] Rada Miej-
ska we Wrocławiu przez wieki... Materiały z konferencji, Wrocław,
17 czerwca 2008 r., red. B. Zdrojewska,}. Sledzińska, Z. Mag-
dziarz, Wrocław 2008, s. 27-30.
21 Słowem nie wspomniano, jak sobie wyobrażano tę „polemi-
kę” pomiędzy dwoma obrazami umieszczonymi w odległych
od siebie miejscach, w innych budowlach. To przeświadcze-
nie o tym, iż obrazy epitafijne „uczestniczą” we wzajemnym
dyskursie pojawia się także w innych interpretacjach iko-
nograficznych -r por. poz. kat. 37. Warto także odnotować,
że zgłoszona ostatnio przez dr Bożenę Steinborn nowa in-
terpretacja obrazu z przedstawieniem Przypowieści o Sądzie
Ostatecznym z 1554 r. dość jednoznacznie wyklucza tego typu
„polemikę” — zob. B. Steinborn, Malowanie zapamiętanego?,
„Roczniki Sztuki Śląskiej” XIX, 2010, s. 189-201 (szczeg.
s. 192-194).
22 Używam tutaj, tak jak Autorzy Katalogu, słowa „predella”, cho-
ciaż mam wątpliwości co do zasadności posługiwania się tym
określeniem. Wprawdzie przyjęło się już powszechnie używa-
nie tego terminu dla oznaczenia najniższej części, zamykają-
cej dolną partię epitafium i będącej pendant do zwieńczenia, to
jednak w przeciwieństwie do predelli ołtarzowej w przypadku
epitafium zawieszonego na murze świątyni tajego część nic nie
dźwiga. A taka jest podstawowa funkcja predelli ołtarzowej.
23 L. Barg, Epidemia dżumy we Wrocławiu w latach 1567-1569,
„Archiwum Historii Medycyny” II, 1970, s. 163-177 (szczeg.
s. 171); W Zerelik, Peste laboratum fuit... Zarazy w nowożytnym
Wrocławiu, „Śląski Labirynt Krajoznawczy” V, 1993, s. 125-135.
W. Długoborski, J. Gierowski, K. Maleczyński, Dzieje Wrocła-
wia do roku 1807, Wrocław 1958, s. 207 - podają 29 000 ludności
we Wrocławiu w latach sześćdziesiątych XVI w.
24 J. Tylicki, Obraz „Alegoria cnoty małżeńskiej”. Klucz do drugiego
oblicza sztuki Hermana Hana, „Biuletyn Historii Sztuki” LXIX,
1997, nr 1-2, s. 53, 58, przyp. 81; U. Grave, Eu.-luth. Kirche
St. Marien zu Flensburg, Schleswig-Holstein, 2Regensburg 1993
(„Schnell. Kunstfiihrer”, Nr. 1484), s. 13, il.
25 F. von Osterhausen, St. Nicolai in Liineburg, 6. Auflage, Miin-
chen-Berlin 1996 („Grosse Baudenkmaler”, H. 342), s. 16.
26 P. Oszczanowski, Gerhard Hendrik z Amsterdamu (1559-1615).
Życie i twórczość wrocławskiego rzeźbiarza, mps, dysertacja doktor-
ska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. M. Zlata, Wrocław
2002, t. 1, s. 237-242.
27 Tak było w 1599 r. - A. Schultz, Untersuchung zur Geschichte der
schlesischen Maler von 1500 bis 1800, Breslau 1882, s. 166-167;
K. Bimler, Die schlesische Renaissanceplastik, Breslau 1934, s. 130.
28 Postać Chrystusa przypomina prawie identycznie upozowaną
podobiznę Zbawiciela namalowaną przez tego artystę na tryp-
tyku w S. Nazaro e Celso w Brescii i rozpowszechnioną za-
pewne dzięki dziełom graficznym oraz kopiom malarskim.
29 Postać stojącego obok Chrystusa anioła przypomina w typie
urody jego odpowiedników na dwóch obrazach epitafijnych
tego malarza: złotnika Nikolausa Muellera z ok. 1592 r. z ka-
plicy cmentarnej św. Macieja przy kościele św. Jana na Małej
Stronie w Pradze (obecnie w Narodni galerie w Pradze) oraz
drukarza Michaela Peterlego z saksońskiego Annabergu z lat
1587-1588 w praskim kościele św. Stefana.
30 Na przykład: The New Hollstein Dutch & Flemish Etchings, En-
grauings and Woodcuts (1450-1700) - Johannes Stradanus, Part III,
comp. by M. Leesberg, ed. by H. Leeflang, Ouderkerk aan den
Ijssel 2008, s. 17, il. 324/1; Magni nominis umbra. Rysunek i gra-
fika z kręgu mecenatu cesarskiego w Pradze i Wiedniu na przełomie
XVI i XVII w. Katalog wystawy ze zbiorów Zakładu Narodowego
im. Ossolińskich we Wrocławiu, red. A. Dobrzyniecki, P. Oszcza-
nowski, Wrocław 2005, s. 107, poz. kat. 56.
31 Zagadką pozostaje, słowem nieuzasadnione, datowanie tego
obrazu na 1. ćwierć XVII w. Na temat wspomnianego w no-
cie katalogowej „nieznanego autora” miedziorytu z portretem
biskupa , a w rzeczywistości dzieła Martino Roty zob. ostat-
nio — P. Oszczanowski, „Herr Bischoff ist ein geistlicher Fiirst, aber
keingeborner Fiirst” — kilka uwag na temat mecenatu artystycznego bpa
Martina von Gerstmann (1574-1585), „Quart. Kwartalnik Insty-
tutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego” X, 2008, nr
4, s. 48-49, il. 3, 4.
32 Egzemplarze tej książki znajdziemy w dwóch wrocławskich
księgozbiorach: w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich,
w Dziale Starych Druków (nr inw. XVII 20649 i XVII 20343
i XVII 20672), oraz w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocła-
wiu, w Oddziale Starych Druków, sygn. 04398, 04768, 436702,
436701.
33 G.K. Nagler, Neues allgemeines Kunstler-Lexicon oder Nachrichten
uon dem Leben und den Werken der Maler, Bildhauer, Baumeister, Kup-
ferstecher und Lithographen, Bd. 24, Leipzig 1924, s. 410; A. Kno-
blich, Leben und Werke des Malers Michael Lucas Leopold Willmann
1629-1706. Ein Beitrag zur Kunstgeschichte Schlesiens, Breslau 1868,
s. 27, nr 27; M. Pierzchała, Wizja świętego Bernarda, [w:] Micha-
el Willmann (1630-1706) [kat. wyst.], Residenzgalerie Salzburg
(15 czerwca - 25 września 1994), Muzeum Narodowe we Wro-
cławiu (22 października - 11 grudnia 1994 r.), Wrocław 1994,
s. 114; A. Kozieł, Rysunki Michaela Willmanna (1630-1706), Acta
Universitatis Wratislaviensis, N° 2212, Historia Sztuki, XIY
Wrocław 2000, s. 378, poz. kat. B 132.
34 A. Kozieł, op. cit., s. 145, 324-325, poz. kat. 40, il. 325.
35 Odnalezienie ryciny Tscherninga osłabia twierdzenie, że przy-
czyną popularności tej kompozycji było jej (uproszczone) po-
wtórzenie przez słynnego Johanna Sandrarta - zob. A. Kozieł,
Ołtarz św. Bernarda, [w:] Kościół klasztorny Wniebowzięcia NMP
w Lubiążu. Historia, stan zachowania, koncepcja rewitalizacji, red.
A. Kozieł, Acta Universitatis Wratislaviensis”, N° 3253, Histo-
ria Sztuki, XXX, Wrocław 2010 s. 280.
36 Hollsteisn’s German Engrauings, Etchings and Woodcuts ca. 1400-
1700, vol. 77: Johann Ulrich Stapf - Hans Stercker, comp. by
D. Beaujean, ed. by S. Turner, Ouderkerk aan den Ijssel 2010,
nr 3, il. na s. 9.
37 Poz. poz. kat. 64, 78, 148, 237, 238, 248, 249, 251, 295, 296,
297, 298, 299, 321, 322, 355, 356.
38 W niektórych przypadkach pojawiające się w biogramach atry-
bucje budzić muszą jednak wątpliwości. Tak jest np. w bio-
gramie Bartholomausa Strobla mł., w którym to malarzowi
w sposób dyskusyjny przypisano autorstwo portretu Magnu-
sa Ernsta Denhoffa z Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie
(s. 180). W tym przypadku sposób prezentacji modela odbie-
291
tyfikowane są nieznane do tej pory dzieła, które uznaje się
- nieraz być może nieco na wyrost - za spuściznę sztuki wro-
cławskiej 1. połowy XVI w. Do nich m.in. należą wspomniane
w Katalogu Muzeum Narodowego we Wrocławiu, (s. 80, poz.
kat. 7) dwa portrety w kolekcji Narodni galerie w Pradze, któ-
rych zarówno identyfikacja, jak i przynależność do sztuki wro-
cławskiej, a tym bardziej do dzieł autora „wrocławskiego wi-
zerunku Hertwiga” pozostać musi tylko i wyłącznie hipotezą.
Nie inaczej rzecz ma się z - uchodzącym za wrocławskie dzie-
ło autora podobizny Andreasa Hertwiga z 1541 r. - portretem
25-letniego mężczyzny z 1543 r., który pojawił się na rynku
antykwarycznym w Nowym Jorku w 1936 r. - zob. K. Lócher,
Hans Mielich (1516-1573). Bildnismaler in Munchen, Munchen
2002, s. 242, poz. kat. 58, il. 100.
18 P Oszczanowski, Renesans, [w:] Op Nederlandse manier. Inspiracje
niderlandzkie w sztuce śląskiej XV-XVIII wieku [kat. wyst.], oprać.
M. Kapustka, A. Kozieł i P. Oszczanowski, Muzeum Miedzi
w Legnicy, maj - lipiec 2001, Legnica 2001, s. 31-32
19 Pierwsi przytoczyli ten przekaz Ludwig Burgemeister i Gtin-
ther Grundmann, uznając go za informację o obrazie Ostat-
niej Wieczerzy, który malarz miał namalować jakoby w 1546 r.
- zob. L. Burgemeister, G. Grundmann, Die Kunstdenkmdler
der Stadt Breslau, Bd. I, 2, Breslau 1933, s. 78. Skorygował to
i uznał za błędną interpretację tego przekazu Kurt Bimler w:
idem, Baugeschichte der Magdalenen- und Elisabethkirche aus ihren
Rechnungsbiichern bis 1850, [w:] idem, Quellen zur schlesischen
Kunstgeschichte, H. 1, Breslau 1936, s. 72.
20 Na ten temat — P Oszczanowski, Reprezentacyjnos'ć władzy, czyli
sztuka na usługach Rady Miejskiej we Wrocławiu, [w:] Rada Miej-
ska we Wrocławiu przez wieki... Materiały z konferencji, Wrocław,
17 czerwca 2008 r., red. B. Zdrojewska,}. Sledzińska, Z. Mag-
dziarz, Wrocław 2008, s. 27-30.
21 Słowem nie wspomniano, jak sobie wyobrażano tę „polemi-
kę” pomiędzy dwoma obrazami umieszczonymi w odległych
od siebie miejscach, w innych budowlach. To przeświadcze-
nie o tym, iż obrazy epitafijne „uczestniczą” we wzajemnym
dyskursie pojawia się także w innych interpretacjach iko-
nograficznych -r por. poz. kat. 37. Warto także odnotować,
że zgłoszona ostatnio przez dr Bożenę Steinborn nowa in-
terpretacja obrazu z przedstawieniem Przypowieści o Sądzie
Ostatecznym z 1554 r. dość jednoznacznie wyklucza tego typu
„polemikę” — zob. B. Steinborn, Malowanie zapamiętanego?,
„Roczniki Sztuki Śląskiej” XIX, 2010, s. 189-201 (szczeg.
s. 192-194).
22 Używam tutaj, tak jak Autorzy Katalogu, słowa „predella”, cho-
ciaż mam wątpliwości co do zasadności posługiwania się tym
określeniem. Wprawdzie przyjęło się już powszechnie używa-
nie tego terminu dla oznaczenia najniższej części, zamykają-
cej dolną partię epitafium i będącej pendant do zwieńczenia, to
jednak w przeciwieństwie do predelli ołtarzowej w przypadku
epitafium zawieszonego na murze świątyni tajego część nic nie
dźwiga. A taka jest podstawowa funkcja predelli ołtarzowej.
23 L. Barg, Epidemia dżumy we Wrocławiu w latach 1567-1569,
„Archiwum Historii Medycyny” II, 1970, s. 163-177 (szczeg.
s. 171); W Zerelik, Peste laboratum fuit... Zarazy w nowożytnym
Wrocławiu, „Śląski Labirynt Krajoznawczy” V, 1993, s. 125-135.
W. Długoborski, J. Gierowski, K. Maleczyński, Dzieje Wrocła-
wia do roku 1807, Wrocław 1958, s. 207 - podają 29 000 ludności
we Wrocławiu w latach sześćdziesiątych XVI w.
24 J. Tylicki, Obraz „Alegoria cnoty małżeńskiej”. Klucz do drugiego
oblicza sztuki Hermana Hana, „Biuletyn Historii Sztuki” LXIX,
1997, nr 1-2, s. 53, 58, przyp. 81; U. Grave, Eu.-luth. Kirche
St. Marien zu Flensburg, Schleswig-Holstein, 2Regensburg 1993
(„Schnell. Kunstfiihrer”, Nr. 1484), s. 13, il.
25 F. von Osterhausen, St. Nicolai in Liineburg, 6. Auflage, Miin-
chen-Berlin 1996 („Grosse Baudenkmaler”, H. 342), s. 16.
26 P. Oszczanowski, Gerhard Hendrik z Amsterdamu (1559-1615).
Życie i twórczość wrocławskiego rzeźbiarza, mps, dysertacja doktor-
ska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. M. Zlata, Wrocław
2002, t. 1, s. 237-242.
27 Tak było w 1599 r. - A. Schultz, Untersuchung zur Geschichte der
schlesischen Maler von 1500 bis 1800, Breslau 1882, s. 166-167;
K. Bimler, Die schlesische Renaissanceplastik, Breslau 1934, s. 130.
28 Postać Chrystusa przypomina prawie identycznie upozowaną
podobiznę Zbawiciela namalowaną przez tego artystę na tryp-
tyku w S. Nazaro e Celso w Brescii i rozpowszechnioną za-
pewne dzięki dziełom graficznym oraz kopiom malarskim.
29 Postać stojącego obok Chrystusa anioła przypomina w typie
urody jego odpowiedników na dwóch obrazach epitafijnych
tego malarza: złotnika Nikolausa Muellera z ok. 1592 r. z ka-
plicy cmentarnej św. Macieja przy kościele św. Jana na Małej
Stronie w Pradze (obecnie w Narodni galerie w Pradze) oraz
drukarza Michaela Peterlego z saksońskiego Annabergu z lat
1587-1588 w praskim kościele św. Stefana.
30 Na przykład: The New Hollstein Dutch & Flemish Etchings, En-
grauings and Woodcuts (1450-1700) - Johannes Stradanus, Part III,
comp. by M. Leesberg, ed. by H. Leeflang, Ouderkerk aan den
Ijssel 2008, s. 17, il. 324/1; Magni nominis umbra. Rysunek i gra-
fika z kręgu mecenatu cesarskiego w Pradze i Wiedniu na przełomie
XVI i XVII w. Katalog wystawy ze zbiorów Zakładu Narodowego
im. Ossolińskich we Wrocławiu, red. A. Dobrzyniecki, P. Oszcza-
nowski, Wrocław 2005, s. 107, poz. kat. 56.
31 Zagadką pozostaje, słowem nieuzasadnione, datowanie tego
obrazu na 1. ćwierć XVII w. Na temat wspomnianego w no-
cie katalogowej „nieznanego autora” miedziorytu z portretem
biskupa , a w rzeczywistości dzieła Martino Roty zob. ostat-
nio — P. Oszczanowski, „Herr Bischoff ist ein geistlicher Fiirst, aber
keingeborner Fiirst” — kilka uwag na temat mecenatu artystycznego bpa
Martina von Gerstmann (1574-1585), „Quart. Kwartalnik Insty-
tutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego” X, 2008, nr
4, s. 48-49, il. 3, 4.
32 Egzemplarze tej książki znajdziemy w dwóch wrocławskich
księgozbiorach: w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich,
w Dziale Starych Druków (nr inw. XVII 20649 i XVII 20343
i XVII 20672), oraz w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocła-
wiu, w Oddziale Starych Druków, sygn. 04398, 04768, 436702,
436701.
33 G.K. Nagler, Neues allgemeines Kunstler-Lexicon oder Nachrichten
uon dem Leben und den Werken der Maler, Bildhauer, Baumeister, Kup-
ferstecher und Lithographen, Bd. 24, Leipzig 1924, s. 410; A. Kno-
blich, Leben und Werke des Malers Michael Lucas Leopold Willmann
1629-1706. Ein Beitrag zur Kunstgeschichte Schlesiens, Breslau 1868,
s. 27, nr 27; M. Pierzchała, Wizja świętego Bernarda, [w:] Micha-
el Willmann (1630-1706) [kat. wyst.], Residenzgalerie Salzburg
(15 czerwca - 25 września 1994), Muzeum Narodowe we Wro-
cławiu (22 października - 11 grudnia 1994 r.), Wrocław 1994,
s. 114; A. Kozieł, Rysunki Michaela Willmanna (1630-1706), Acta
Universitatis Wratislaviensis, N° 2212, Historia Sztuki, XIY
Wrocław 2000, s. 378, poz. kat. B 132.
34 A. Kozieł, op. cit., s. 145, 324-325, poz. kat. 40, il. 325.
35 Odnalezienie ryciny Tscherninga osłabia twierdzenie, że przy-
czyną popularności tej kompozycji było jej (uproszczone) po-
wtórzenie przez słynnego Johanna Sandrarta - zob. A. Kozieł,
Ołtarz św. Bernarda, [w:] Kościół klasztorny Wniebowzięcia NMP
w Lubiążu. Historia, stan zachowania, koncepcja rewitalizacji, red.
A. Kozieł, Acta Universitatis Wratislaviensis”, N° 3253, Histo-
ria Sztuki, XXX, Wrocław 2010 s. 280.
36 Hollsteisn’s German Engrauings, Etchings and Woodcuts ca. 1400-
1700, vol. 77: Johann Ulrich Stapf - Hans Stercker, comp. by
D. Beaujean, ed. by S. Turner, Ouderkerk aan den Ijssel 2010,
nr 3, il. na s. 9.
37 Poz. poz. kat. 64, 78, 148, 237, 238, 248, 249, 251, 295, 296,
297, 298, 299, 321, 322, 355, 356.
38 W niektórych przypadkach pojawiające się w biogramach atry-
bucje budzić muszą jednak wątpliwości. Tak jest np. w bio-
gramie Bartholomausa Strobla mł., w którym to malarzowi
w sposób dyskusyjny przypisano autorstwo portretu Magnu-
sa Ernsta Denhoffa z Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie
(s. 180). W tym przypadku sposób prezentacji modela odbie-