DOI Artikel:
Walczak, Marek: Przemiany architektoniczne katedry krakowskiej w pierwszej połowie XV wieku i ich związek z działalnością fundacyjną kardynała Zbigniewa Oleśnickiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19899#0024
W największym centrum pielgrzymkowym ówczes-
nego świata, w Rzymie tzw. chustę św. Weroniki,
przechowywaną w kościele Sw. Piotra na Watykanie,
prezentowano ze specjalnie do tego celu przystosowa-
nej ambony46. W kościele laterańskim z kolei znaj-
dowało się wspaniałe cyborium przykrywające ołtarz
świętej Marii Magdaleny. Do jego czworobocznego
korpusu wyniesionego na kolumnach, dobudowana
była drewniana galeria, z której pokazywano prze-
chowywane nad ołtarzem szczątki świętej47. W nie-
porównanie mniej czcigodnej katedrze w Prato,
szczycącej się jednak posiadaniem słynnego „świętego
paska" — sacra cintola, pokazywano go z typowej
zewnętrznej ambony relikwijnej, uwiecznionej przez
Giotta na freskach kaplicy Scrovegnich48. Przekazy-
wany przez pokolenia kult największych świętości
chrześcijaństwa doprowadził już w czasach nowożyt-
nych do powstania wspaniałych balkonów relikwij-
nych Berniniego w filarach nowej bazyliki watykań-
skiej49, a podobne do średniowiecznych obyczaje
kultywowane są do dziś w Asyżu50 czy w Mediola-
nie51. Na zachodzie Europy najsłynniejszy zabytek
podobnego obyczaju znajduje się w paryskiej St
Chapelle52. Połączona z wnętrzem budowli galeria na
fasadzie przeznaczona do eksponowania przywiezio-
nych tu w r. 1239 relikwii na czele z koroną cierniową
Chrystusa, otwiera się szerokimi arkadami w kierun-
ku zachodnim, południowym i północnym. W górnej
części kaplicy znajduje się wewnętrzna galeryjka,
wsparta na arkadzie o lekko zaostrzonym łuku
i przykryta ażurowym baldachimem (fig. 21). Wejście
na podest prowadzi z dwu stron przez krótkie klatki
schodowe ukryte po bokach arkady.
Podobne do paryskiego rozwiązanie fasady za-
stosowano w przebudowanej w XIV wieku zachod-
niej części kaplicy pałacowej w Akwizgranie, tworząc
zespół relikwijny złożony z otwierającej się do we-
wnętrznej empory galerii nad halą wejściową oraz
mostku łączącego oktogon z nadbudowaną wieżą53.
Wychowany na przesiąkniętym kultem relikwii pary-
skim dworze cesarz Karol IV, koronowany poza
murami zbuntowanego Akwizgranu i bez insygniów
cesarskich, wkrótce po ich odzyskaniu wystarał się
u Innocentego IV o pozwolenie na coroczne obchody
w piątek po „ąuasimodo genitri" (pierwsza niedziela
po Wielkanocy) szczególnego święta obdarzonego
licznymi odpustami54. W czasie jego obchodów relik-
wie cesarstwa wraz z największymi świętościami kate-
dry praskiej pokazywane były ludowi zgromadzone-
mu na rynku Nowego Miasta. Służyło do tego drew-
niane rusztowanie, zastąpione już po śmierci Karola
budowlą z zewnętrzną galerią w górnej części55.
Obchody wspomnianego święta przyczyniły się
również do powstania kościoła Mariackiego w No-
rymberdze, który w zamierzeniach fundatora miał
stać się symbolem jego rządów56. Budowli nadano
J. Braun, Der christliche Altar in seiner geschichtlichen
Entwicklung, H, Munchen 1924, s. 261. Scenę ukazywania tej
relikwii ze specjalnej ambony przedstawia drzeworyt w południo-
wo-niemieckim przewodniku po Rzymie, wydanym wkrótce po
r. 1471, zob. Wallfahrt kennt keine Grenzen, Ausstellung im Bayeri-
schen Nationalmuseum, Munchen 28. Juni bis 7. Oktober 1984,
red. T. Roff, s. 90, kat. 125 ; por. też O. Pollack, L. Schudt, Le
Guide di Roma, Roma 1930 (reprint Rzym 1971), s. 23; A. Chastel,
La Vironiąue (Revue de 1'Art, 40, June 1978, s. 71—82); tenże, The
Sack of Rome, 1527, Bollingen Series XXXV, 26, Washington 1977,
s. 49.
47Braun, o.c, s. 260.
48 W scenach Rzezi Niewiniątek i Wygnania przekupniów ze
świątyni; Schoenberger, o.c, szp. 1295; C. Gnudi, Giotto,
Milano 1953, fig. 92, 101.
49 M.in. L Lavin, Bernini and the Crossing of Saint Peters,
New York 1968, s. 19 i nn, fig. 7—9, 53—56.
50 Schoenberger, o.c, szp. 1300—1301.
51 W Mediolanie przetrwał nieco inny, szczególnie ciekawy
sposób prezentacji relikwii. Gwóźdź z krzyża świętego eksponowa-
ny jest stale w wielkim relikwiarzu w formie krzyża, umieszczonym
pod sklepieniem katedry; E. W. Kirsch, An Early Reliąuiary of the
Holy Nail in Milan (Mitteilungen des Kunsthistorischen Institutes
in Florenz, XXX, 3, 1986, s. 369—375, fig. 1, 2).
52 J. Hacker-Siick, La Sainte Chapelle de Paris et les
Chapelles Palatines du Moyen-Age en France (Cahiers Archeo-
logiąues, 13, 1962, s. 217 i nn.); R. Branner, St Louis and the Court
Style in Gothic Architecture, London 1965, s. 91, 93; tenże, The
Grandę Chdsse de la Sainte Chapelle (Gazette des Beaux-Arts, 1971,
s. 1—14); M.M. Gauthier, Les Routes de la Foi, reliąues et
reliąuaires de Jerusalem a. Compostelle, Fribourg (Suisse) 1983, s.
160—164. Ostatnio: D. Kimpel, R. Suckale, Die gotische Ar-
chitektur in Frankreich 1130-1270, Munchen 1985, s. 400 i nn.
53 W. Schóne, Die kunstlerische und liturgische Gestalt der
Pfalzkapelle Karls des Grossen in Aachen (Zeitschrift fur Kunstwis-
senschaft, XV, 1961, s. 97—148); L. Hugot, Der Westbau des
Aachener Domes (Aachener Kunstblatter, 24/25, 1962/1363,
s. 108—126). Okno — „fenestella" pierwotnie umieszczone w kon-
sze elewacji zachodniej otwierało się do wnętrza znajdującego się
nad halą wejściową ołtarza św. Salwatora, tak że ukryte w nim
relikwie (prawdopodobnie pieluszki Chrystusa) można było ado-
rować z zewnątrz; L. Hugot, Baugeschichtliches zum Grab Karls
des Grossen (Aachener Kunstblatter, 52, 1984, s. 13—28).
54G. Brautigam, Die Nurnberger Frauenkirche. Idee und
Herkunst ihrer Architektur [w:] Festschrift Peter Metz, hrsg. von V.
Schlegel und C.Z. Manteuffel, Berlin 1965, s. 175.
55 Rekonstrukcja wyglądu nowej, rozpoczętej w r. 1382
budowli, skupiającej w swym wnętrzu specjalne bractwo p.w.
Bożego Ciała, jest problematyczna. E. Bachmann, Ein verschol-
lener gotischer Zentralbau in Prag (Stifter-Jahrbuch, III, 1953,
s. 156—168); V. Menel, Ćeska architektura doby Lucemburske,
Praha 1948, s. 126; E. Bachmann, Hallenkirchen und Zentral-
bauten. Ein- und Vierstutzenrdurne in der karolinischer Baukunst
(Zeitschrift fur Ostforschung, 5, 1956, s. 83—96; krytyczna recenzja
pracy V. Menela); tenże, Karolinische Reichsarchitektur [w:]
Kaiser Karl IV, Staatsmann und Mazen, hrsg. von F. Seibt,
Munchen 1978, s. 334, 336—337.
56 Brautigam, Die Nurnberger Frauenkirche..., s. 170—197;
por. tegoż, Nurnberg ais Kaiserstadt [w:] Kaiser Karl IV...,
s. 339 i nn.; Bachmann, Karolinische Reichsarchitektur..., s. 334
22
nego świata, w Rzymie tzw. chustę św. Weroniki,
przechowywaną w kościele Sw. Piotra na Watykanie,
prezentowano ze specjalnie do tego celu przystosowa-
nej ambony46. W kościele laterańskim z kolei znaj-
dowało się wspaniałe cyborium przykrywające ołtarz
świętej Marii Magdaleny. Do jego czworobocznego
korpusu wyniesionego na kolumnach, dobudowana
była drewniana galeria, z której pokazywano prze-
chowywane nad ołtarzem szczątki świętej47. W nie-
porównanie mniej czcigodnej katedrze w Prato,
szczycącej się jednak posiadaniem słynnego „świętego
paska" — sacra cintola, pokazywano go z typowej
zewnętrznej ambony relikwijnej, uwiecznionej przez
Giotta na freskach kaplicy Scrovegnich48. Przekazy-
wany przez pokolenia kult największych świętości
chrześcijaństwa doprowadził już w czasach nowożyt-
nych do powstania wspaniałych balkonów relikwij-
nych Berniniego w filarach nowej bazyliki watykań-
skiej49, a podobne do średniowiecznych obyczaje
kultywowane są do dziś w Asyżu50 czy w Mediola-
nie51. Na zachodzie Europy najsłynniejszy zabytek
podobnego obyczaju znajduje się w paryskiej St
Chapelle52. Połączona z wnętrzem budowli galeria na
fasadzie przeznaczona do eksponowania przywiezio-
nych tu w r. 1239 relikwii na czele z koroną cierniową
Chrystusa, otwiera się szerokimi arkadami w kierun-
ku zachodnim, południowym i północnym. W górnej
części kaplicy znajduje się wewnętrzna galeryjka,
wsparta na arkadzie o lekko zaostrzonym łuku
i przykryta ażurowym baldachimem (fig. 21). Wejście
na podest prowadzi z dwu stron przez krótkie klatki
schodowe ukryte po bokach arkady.
Podobne do paryskiego rozwiązanie fasady za-
stosowano w przebudowanej w XIV wieku zachod-
niej części kaplicy pałacowej w Akwizgranie, tworząc
zespół relikwijny złożony z otwierającej się do we-
wnętrznej empory galerii nad halą wejściową oraz
mostku łączącego oktogon z nadbudowaną wieżą53.
Wychowany na przesiąkniętym kultem relikwii pary-
skim dworze cesarz Karol IV, koronowany poza
murami zbuntowanego Akwizgranu i bez insygniów
cesarskich, wkrótce po ich odzyskaniu wystarał się
u Innocentego IV o pozwolenie na coroczne obchody
w piątek po „ąuasimodo genitri" (pierwsza niedziela
po Wielkanocy) szczególnego święta obdarzonego
licznymi odpustami54. W czasie jego obchodów relik-
wie cesarstwa wraz z największymi świętościami kate-
dry praskiej pokazywane były ludowi zgromadzone-
mu na rynku Nowego Miasta. Służyło do tego drew-
niane rusztowanie, zastąpione już po śmierci Karola
budowlą z zewnętrzną galerią w górnej części55.
Obchody wspomnianego święta przyczyniły się
również do powstania kościoła Mariackiego w No-
rymberdze, który w zamierzeniach fundatora miał
stać się symbolem jego rządów56. Budowli nadano
J. Braun, Der christliche Altar in seiner geschichtlichen
Entwicklung, H, Munchen 1924, s. 261. Scenę ukazywania tej
relikwii ze specjalnej ambony przedstawia drzeworyt w południo-
wo-niemieckim przewodniku po Rzymie, wydanym wkrótce po
r. 1471, zob. Wallfahrt kennt keine Grenzen, Ausstellung im Bayeri-
schen Nationalmuseum, Munchen 28. Juni bis 7. Oktober 1984,
red. T. Roff, s. 90, kat. 125 ; por. też O. Pollack, L. Schudt, Le
Guide di Roma, Roma 1930 (reprint Rzym 1971), s. 23; A. Chastel,
La Vironiąue (Revue de 1'Art, 40, June 1978, s. 71—82); tenże, The
Sack of Rome, 1527, Bollingen Series XXXV, 26, Washington 1977,
s. 49.
47Braun, o.c, s. 260.
48 W scenach Rzezi Niewiniątek i Wygnania przekupniów ze
świątyni; Schoenberger, o.c, szp. 1295; C. Gnudi, Giotto,
Milano 1953, fig. 92, 101.
49 M.in. L Lavin, Bernini and the Crossing of Saint Peters,
New York 1968, s. 19 i nn, fig. 7—9, 53—56.
50 Schoenberger, o.c, szp. 1300—1301.
51 W Mediolanie przetrwał nieco inny, szczególnie ciekawy
sposób prezentacji relikwii. Gwóźdź z krzyża świętego eksponowa-
ny jest stale w wielkim relikwiarzu w formie krzyża, umieszczonym
pod sklepieniem katedry; E. W. Kirsch, An Early Reliąuiary of the
Holy Nail in Milan (Mitteilungen des Kunsthistorischen Institutes
in Florenz, XXX, 3, 1986, s. 369—375, fig. 1, 2).
52 J. Hacker-Siick, La Sainte Chapelle de Paris et les
Chapelles Palatines du Moyen-Age en France (Cahiers Archeo-
logiąues, 13, 1962, s. 217 i nn.); R. Branner, St Louis and the Court
Style in Gothic Architecture, London 1965, s. 91, 93; tenże, The
Grandę Chdsse de la Sainte Chapelle (Gazette des Beaux-Arts, 1971,
s. 1—14); M.M. Gauthier, Les Routes de la Foi, reliąues et
reliąuaires de Jerusalem a. Compostelle, Fribourg (Suisse) 1983, s.
160—164. Ostatnio: D. Kimpel, R. Suckale, Die gotische Ar-
chitektur in Frankreich 1130-1270, Munchen 1985, s. 400 i nn.
53 W. Schóne, Die kunstlerische und liturgische Gestalt der
Pfalzkapelle Karls des Grossen in Aachen (Zeitschrift fur Kunstwis-
senschaft, XV, 1961, s. 97—148); L. Hugot, Der Westbau des
Aachener Domes (Aachener Kunstblatter, 24/25, 1962/1363,
s. 108—126). Okno — „fenestella" pierwotnie umieszczone w kon-
sze elewacji zachodniej otwierało się do wnętrza znajdującego się
nad halą wejściową ołtarza św. Salwatora, tak że ukryte w nim
relikwie (prawdopodobnie pieluszki Chrystusa) można było ado-
rować z zewnątrz; L. Hugot, Baugeschichtliches zum Grab Karls
des Grossen (Aachener Kunstblatter, 52, 1984, s. 13—28).
54G. Brautigam, Die Nurnberger Frauenkirche. Idee und
Herkunst ihrer Architektur [w:] Festschrift Peter Metz, hrsg. von V.
Schlegel und C.Z. Manteuffel, Berlin 1965, s. 175.
55 Rekonstrukcja wyglądu nowej, rozpoczętej w r. 1382
budowli, skupiającej w swym wnętrzu specjalne bractwo p.w.
Bożego Ciała, jest problematyczna. E. Bachmann, Ein verschol-
lener gotischer Zentralbau in Prag (Stifter-Jahrbuch, III, 1953,
s. 156—168); V. Menel, Ćeska architektura doby Lucemburske,
Praha 1948, s. 126; E. Bachmann, Hallenkirchen und Zentral-
bauten. Ein- und Vierstutzenrdurne in der karolinischer Baukunst
(Zeitschrift fur Ostforschung, 5, 1956, s. 83—96; krytyczna recenzja
pracy V. Menela); tenże, Karolinische Reichsarchitektur [w:]
Kaiser Karl IV, Staatsmann und Mazen, hrsg. von F. Seibt,
Munchen 1978, s. 334, 336—337.
56 Brautigam, Die Nurnberger Frauenkirche..., s. 170—197;
por. tegoż, Nurnberg ais Kaiserstadt [w:] Kaiser Karl IV...,
s. 339 i nn.; Bachmann, Karolinische Reichsarchitektur..., s. 334
22