DOI Artikel:
Walczak, Marek: Przemiany architektoniczne katedry krakowskiej w pierwszej połowie XV wieku i ich związek z działalnością fundacyjną kardynała Zbigniewa Oleśnickiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19899#0009
Studia Waweliana
Tom I, 1992
MAREK WALCZAK
PRZEMIANY ARCHITEKTONICZNE KATEDRY KRAKOWSKIEJ
W PIERWSZEJ POŁOWIE XV WIEKU I ICH ZWIĄZEK
Z DZIAŁALNOŚCIĄ FUNDACYJNĄ KARDYNAŁA ZBIGNIEWA OLEŚNICKIEGO
Kardynał Zbigniew Oleśnicki zasiadający na
krakowskiej stolicy biskupiej w latach 1423—1455
był bez wątpienia jednym z najaktywniejszych fun-
datorów dzieł sztuki w dziejach Polski średniowiecz-
nej1. Działalność ta w oczach Długosza i współczes-
nych mu anonimowych biografów stanowiła jeden
z głównych powodów do sławy i czci, które otoczyć
miały biskupa po śmierci2. Analiza źródeł pisanych
oraz zachowanego materiału zabytkowego skłania
jednak do twierdzenia, że kilka ważnych inwestycji,
z nie wyjaśnionych przyczyn, pominiętych zostało
zupełnie już w jego XV-wiecznych biografiach. O oso-
bie fundatora świadczą dziś tylko zachowane herby
i pośrednie informacje pisane.
Jedną z takich fundacji jest sklepienie przyziemia
wieży Zegarowej w katedrze na Wawelu (fig. 1). Na
podzielonym na trzy części polu zwornika widnieją
tarcze z Dębnem, Orłem Królestwa Polskiego i her-
bem krakowskiej kapituły katedralnej3. Przesklepie-
nie niewielkiego wnętrza wiązało się z urządzaniem
kapitularza, przeniesionego z wieży Srebrnych Dzwo-
nów przed r. 14204. Rok rozpoczęcia i ukończenia
związanych z tym prac nie jest jednak znany5. Wyda-
je się, że ważną dla rozwikłania tego problemu datę
przechował dokument, w którym Oleśnicki rozsądza
spór pomiędzy wikariuszami katedralnymi a Mikoła-
jem Corna, altarystą, o dom na zamku krakowskim6.
Jego datacja brzmi następująco: „Actum et datum
1 Artykuł ten w znacznej części oparty jest na rozdziale pracy
magisterskiej pt. „Fundacje artystyczne biskupa Zbigniewa Oleś-
nickiego", napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. J. Gadomskiego
w Instytucie Historii Sztuki UJ w r. 1990. Dziękuję mojemu
Promotorowi za wszechstronną pomoc oraz wysiłek włożony
w przygotowanie rozprawy do druku. Proszę też recenzenta mojej
pracy prof. L. Kalinowskiego o przyjęcie wyrazów wdzięczności.
Za pomoc w poznaniu niedostępnych na codzień części krakow-
skiej katedry i cenne uwagi dziękuję mgr. K. Czyżewskiemu
2 Z. Oleśnicki od młodości doceniał wagę słowa pisanego.
Inspirując pisarską działalność Długosza, posunął się niezwykle
daleko w próbach ukształtowania własnego obrazu u potomnych.
Por. m.in. L Zarębski, „Gęsta Sbignei" jako element ewolucji
w genezie „Annalium" Długosza [w:] Prace z dziejów Polski
feudalnej ofiarowane R. Gródeckiemu w 70 rocznicę urodzin, War-
szawa 1960; J. Krzyżaniak owa, Erudycja historyczna Zbigniewa
Oleśnickiego w świetle jego zeznań w procesie w r. 1422 [w:] Ars
Historica. Księga pamiątkowa ku czci G. Labudy, Poznań 1976, s.
475—484; M. Koczerska, XV-wieczne biografie Zbigniewa Oleś-
nickiego (Studia Źródłoznawcze, XXIV, 1979). Za młodu bohater
spisywał dziennik, który po objęciu diecezji przekazał swemu
sekretarzowi; Codex epistolaris saeculis decimi ąuinti III [w:]
Monumenta medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia,
Cracoviae 1894, nr 49 od „Multa ąuidem Ego"; A. Gąsiorowski,
Długoszowe itineraria królewskie (Roczniki Historyczne, 36, 1970,
s. 117—119).
3 Katalog zabytków sztuki w Polsce (dalej KZSP), IV, 1,
Warszawa 1965, s. 102.
*J. Długosz, Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, 1:
Ecclesia cathedralis Cracoviensis. Eccelesiae collegiatarum [w:]
Joannis Dlugossi Senioris canonici Cracomensis Opera omnia (dalej:
Opera omnia), 1, wyd. A. Przezdziecki, Cracoviae 1863, s. 228;
tenże, Katalog biskupów kujawskich [w:] Opera omnia, 1, s. 537,
s.v. Jan III Szafraniec; T. Wojciechowski, Kościół katedralny
w Krakowie, Kraków 1900, s. 120.
5 30IX 1426 wystawiono Jn loco capitulari ecclesiae Craco-
viensis" dokument powołujący komisję kanonizacyjną królowej
Jadwigi, co nie oznacza jednak, że kapitularz był ukończony;
Monumenta Poloniae Historica, IV, wyd. A. Bielowski, Lwów 1884,
s. 765—767; ostatnio tekst odpisany ze starszego dokumentu
wydał B. Przybyszewski, Błogosławiona Jadwiga królowa zdob-
na w cnoty, Kraków 1988, s. 92—100. Autor pisze, że posiedzenie
odbyło się w nowo urządzonym kapitularzu: ibidem, s. 87; KZSP,
IV, 1, s. 102, datuje sklepienie na drugą ćwierć XV wieku, podob-
nie J. Frazik, Sklepienia żebrowe w Polsce XV wieku [w:]
Sztuka i ideologia XVwieku, red. P. Skubiszewski, Warszawa 1978,
il. 21 H.
6 Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, część II:
1416-1450, wyd. S. Kuraś; Materiały do dziejów Kościoła w Polsce,
4, Lublin 1973, poz. 369, s. 270—274. Oryginał dokumentu nie jest
znany, kopia w Archiwum Kapituły Katedralnej w Krakowie:
Liber priuilegiorum vicariorum z r. 1488, k. 211—215.
7
Tom I, 1992
MAREK WALCZAK
PRZEMIANY ARCHITEKTONICZNE KATEDRY KRAKOWSKIEJ
W PIERWSZEJ POŁOWIE XV WIEKU I ICH ZWIĄZEK
Z DZIAŁALNOŚCIĄ FUNDACYJNĄ KARDYNAŁA ZBIGNIEWA OLEŚNICKIEGO
Kardynał Zbigniew Oleśnicki zasiadający na
krakowskiej stolicy biskupiej w latach 1423—1455
był bez wątpienia jednym z najaktywniejszych fun-
datorów dzieł sztuki w dziejach Polski średniowiecz-
nej1. Działalność ta w oczach Długosza i współczes-
nych mu anonimowych biografów stanowiła jeden
z głównych powodów do sławy i czci, które otoczyć
miały biskupa po śmierci2. Analiza źródeł pisanych
oraz zachowanego materiału zabytkowego skłania
jednak do twierdzenia, że kilka ważnych inwestycji,
z nie wyjaśnionych przyczyn, pominiętych zostało
zupełnie już w jego XV-wiecznych biografiach. O oso-
bie fundatora świadczą dziś tylko zachowane herby
i pośrednie informacje pisane.
Jedną z takich fundacji jest sklepienie przyziemia
wieży Zegarowej w katedrze na Wawelu (fig. 1). Na
podzielonym na trzy części polu zwornika widnieją
tarcze z Dębnem, Orłem Królestwa Polskiego i her-
bem krakowskiej kapituły katedralnej3. Przesklepie-
nie niewielkiego wnętrza wiązało się z urządzaniem
kapitularza, przeniesionego z wieży Srebrnych Dzwo-
nów przed r. 14204. Rok rozpoczęcia i ukończenia
związanych z tym prac nie jest jednak znany5. Wyda-
je się, że ważną dla rozwikłania tego problemu datę
przechował dokument, w którym Oleśnicki rozsądza
spór pomiędzy wikariuszami katedralnymi a Mikoła-
jem Corna, altarystą, o dom na zamku krakowskim6.
Jego datacja brzmi następująco: „Actum et datum
1 Artykuł ten w znacznej części oparty jest na rozdziale pracy
magisterskiej pt. „Fundacje artystyczne biskupa Zbigniewa Oleś-
nickiego", napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. J. Gadomskiego
w Instytucie Historii Sztuki UJ w r. 1990. Dziękuję mojemu
Promotorowi za wszechstronną pomoc oraz wysiłek włożony
w przygotowanie rozprawy do druku. Proszę też recenzenta mojej
pracy prof. L. Kalinowskiego o przyjęcie wyrazów wdzięczności.
Za pomoc w poznaniu niedostępnych na codzień części krakow-
skiej katedry i cenne uwagi dziękuję mgr. K. Czyżewskiemu
2 Z. Oleśnicki od młodości doceniał wagę słowa pisanego.
Inspirując pisarską działalność Długosza, posunął się niezwykle
daleko w próbach ukształtowania własnego obrazu u potomnych.
Por. m.in. L Zarębski, „Gęsta Sbignei" jako element ewolucji
w genezie „Annalium" Długosza [w:] Prace z dziejów Polski
feudalnej ofiarowane R. Gródeckiemu w 70 rocznicę urodzin, War-
szawa 1960; J. Krzyżaniak owa, Erudycja historyczna Zbigniewa
Oleśnickiego w świetle jego zeznań w procesie w r. 1422 [w:] Ars
Historica. Księga pamiątkowa ku czci G. Labudy, Poznań 1976, s.
475—484; M. Koczerska, XV-wieczne biografie Zbigniewa Oleś-
nickiego (Studia Źródłoznawcze, XXIV, 1979). Za młodu bohater
spisywał dziennik, który po objęciu diecezji przekazał swemu
sekretarzowi; Codex epistolaris saeculis decimi ąuinti III [w:]
Monumenta medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia,
Cracoviae 1894, nr 49 od „Multa ąuidem Ego"; A. Gąsiorowski,
Długoszowe itineraria królewskie (Roczniki Historyczne, 36, 1970,
s. 117—119).
3 Katalog zabytków sztuki w Polsce (dalej KZSP), IV, 1,
Warszawa 1965, s. 102.
*J. Długosz, Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, 1:
Ecclesia cathedralis Cracoviensis. Eccelesiae collegiatarum [w:]
Joannis Dlugossi Senioris canonici Cracomensis Opera omnia (dalej:
Opera omnia), 1, wyd. A. Przezdziecki, Cracoviae 1863, s. 228;
tenże, Katalog biskupów kujawskich [w:] Opera omnia, 1, s. 537,
s.v. Jan III Szafraniec; T. Wojciechowski, Kościół katedralny
w Krakowie, Kraków 1900, s. 120.
5 30IX 1426 wystawiono Jn loco capitulari ecclesiae Craco-
viensis" dokument powołujący komisję kanonizacyjną królowej
Jadwigi, co nie oznacza jednak, że kapitularz był ukończony;
Monumenta Poloniae Historica, IV, wyd. A. Bielowski, Lwów 1884,
s. 765—767; ostatnio tekst odpisany ze starszego dokumentu
wydał B. Przybyszewski, Błogosławiona Jadwiga królowa zdob-
na w cnoty, Kraków 1988, s. 92—100. Autor pisze, że posiedzenie
odbyło się w nowo urządzonym kapitularzu: ibidem, s. 87; KZSP,
IV, 1, s. 102, datuje sklepienie na drugą ćwierć XV wieku, podob-
nie J. Frazik, Sklepienia żebrowe w Polsce XV wieku [w:]
Sztuka i ideologia XVwieku, red. P. Skubiszewski, Warszawa 1978,
il. 21 H.
6 Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, część II:
1416-1450, wyd. S. Kuraś; Materiały do dziejów Kościoła w Polsce,
4, Lublin 1973, poz. 369, s. 270—274. Oryginał dokumentu nie jest
znany, kopia w Archiwum Kapituły Katedralnej w Krakowie:
Liber priuilegiorum vicariorum z r. 1488, k. 211—215.
7