DOI Artikel:
Walczak, Marek: Przemiany architektoniczne katedry krakowskiej w pierwszej połowie XV wieku i ich związek z działalnością fundacyjną kardynała Zbigniewa Oleśnickiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19899#0029
szego z czterech patronów Królestwa73. Najdobit-
niejszym przejawem takiego sposobu myślenia mógł
stać się fryz z herbami ziem poddanych jego pa-
trocinium. Wiele przemawia za tym, że z galerii
pokazywano również relikwie św. Floriana74. Ponie-
waż domniemany fryz z herbami ziem Królestwa
powstać mógł najprawdopodobniej po ogłoszeniu
statutu synodalnego, przyjęcie roku 1437, jako daty
ukończenia prac przy wieży, wydaje się jeszcze bar-
dziej prawdopodobne.
Rozkład pomieszczeń oraz wyraźnie relikwiarzo-
wy charakter całego założenia skłaniają do przypusz-
czenia, że górne pomieszczenie w wieży, którego
budowy zaniechano za czasów Oleśnickiego, służyć
miało jako skarbiec. Bliskość arkady może nawet
świadczyć o tym, że na piętrze miano przechowywać
relikwie łącznie z głową świętego Stanisława. Odoso-
bniony na naszym terenie przykład łączyłby się wów-
czas z licznymi „Heiltumskammern", znanymi z tere-
nu Niemiec75. Przyczyn rezygnacji z tego koronują-
cego całe przedsięwzięcie pomysłu trudno dociec76.
W niecałe 3 lata po zakończeniu prac wokół
wieży w nowo przesklepionym kapitularzu dyskuto-
wano m. in. o sposobie zaradzenia licznym przecie-
kom, które powstały w bezpośrednim sąsiedztwie
kaplicy Św. Trójcy. Zdecydowano, że ma je usunąć
murator Johannes Niger; z podjęciem ostatecznych
decyzji powstrzymano się jednak do czasu obecności
biskupa, w którego gestii leżały77. Na posiedzeniu
w następnym dniu, z udziałem Oleśnickiego, ustalono
składkę na „naprawę i fabrykę kościoła" wynoszącą
po groszu od grzywny dochodu. Jednocześnie upowa-
żniono Jana Czarnego, z tytułem „magister fabricae",
do korzystania z sumy 90 marek danej na ten cel
przez biskupa79. Zebrani zdecydowali też, że należy
wystosować upomnienie do rektora kościoła Św.
Szczepana Roya w sprawie kamiennych ciosów80,
będących własnością katedry. W związku z usuwa-
niem przecieków przy kaplicy nakazano ich zwrot
w ciągu miesiąca81. Podjęte prace nie mogły ograni-
czyć się do łatania dachu zarówno ze względu na
prawdopodobieństwo wykorzystania pożyczonych
Royowi ciosów, jak i na pokaźną sumę, którą pozo-
stawiono w dyspozycji muratora82. Tyle mogło kosz-
tować założenie nowego sklepienia w dwóch przę-
słach nawy przylegających do kaplicy od wschodu.
Przecieki te wiązały się być może z nadwątleniem
starego sklepienia przy wprowadzaniu murów wieży
do wnętrza nawy83.
Podobne w rysunku sklepienie znajduje się jedy-
73 Długoszowy Żywot św. Stanisława, pisany pod wpływem
działalności Oleśnickiego, podkreśla przede wszystkim narodowy
charakter patronatu. Witkowska, o.c, s. 201. Równocześnie dla
kronikarza „Corpus Regni Poloniae" było synonimem „Corporis
Ecclesiae Poloniae"; U. Borkowska, The Polish Church in the
Writings of Jan Długosz [w:] The Christian Community of Medieval
Poland. Antologies, wyd. J. Kłoczowski, Polish Historical Library,
2, Wrocław 1981, s. 292; taż sama, Treści ideowe w dziełach Jana
Długosza. Kościół i świat poza kościołem, Lublin 1983, s. 70.
74 Świadczyć o tym może szczególne ożywienie kultu św.
Floriana z inicjatywy biskupa, a przede wszystkim fundacja nie
zachowanego do dziś relikwiarza na jego głowę. K. Dobrowol-
ski, Dzieje kultu św. Floriana w Polsce do połowy XVI wieku
(Rozprawy Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego,
II, cz. 2, 1923, s. 70, 116); Witkowska, o.c, s. 87—88; K.
Furmankiewiczówna, Św. Florian w zabytkach Krakowa (Ro-
cznik Krakowski, XVIII, 1918, s. 114). Łączyłoby się to zapewne
z narodzinami koncepcji dwóch naczelnych patronów diecezji;
Dobrowolski, o.c, s. 116.
75 I. Polkowski, Szkic do planu katedry na Wawelu przed
450 laty, Kraków 1887, domyślał się istnienia skarbca w kapitula-
rzu pod wieżą Zegarową Średniowieczną praktyką było jednak
umieszczanie skarbców w pomieszczeniach na piętrze. Na za-
chodzie Europy serię takich pomieszczeń otwiera słynna „Camera
Santa" w Oviedo z około r. 802. Jednym z najlepiej zachowanych
przykładów romańskiego dwupoziomowego skarbca, wbudowane-
go w przestrzeń kościoła, jest zespół przy katedrze w Trewirze
pochodzący z około r. 1200. Wybudowany w r. 1148 przy kościele
Św. Macieja w Trewirze skarbiec zajmował trzy kondygnacje.
W początku XVI wieku dwie górne zostały połączone. W powięk-
szonej górnej przestrzeni, dostępnej z przyziemia schodami w gru-
bości muru, znajdował się ołtarz, a w ścianie naprzeciw okno
służące do eksponowania relikwii. Podobne rozwiązanie, ale ot-
warte do wnętrza nawy północnej, znajduje się w Kornelimunster
(również z początku XVI wieku); Die Schatz- und Heiltumskammern
[w:] Rhein und Maas, Kunst und Kultur 800-1400. Eine Ausstellung
des Schnutgen-Museums der Stadt Koln und der belgischen Minis-
terien Jur franzbzische und niederlandische Kultur, Koln 1972,
s. 134—139; dwukondygnacyjny skarbiec znajdował się także przy
paryskiej St Chapelle; B ran ner, St Louis and the Court Style...,
s. 59 i nn., pl. 71.
76 Być może miejsce, jako zbyt oddalone od prezbiterium,
było mało użyteczne.
77 Cracovia artificum 1300-1500, wyd. J. Ptaśnik [w:] Źródła
do historii sztuki i cywilizacji w Polsce, 4, Kraków 1917, nr 351.
78 Składka taka była stałą praktyką: Przybyszewski, o.c,
s. 47, 69, 79.
79 Cracovia artificum..., nr 352.
80 Por. Cracouia artificum..., nr 324, gdzie mowa o „quad-
ratos sculptos [...] et alios consimiles lapides".
81 Przybyszewski, o.c, s. 1.
82 Jedna marką, czyli grzywna polska składała się z 48 groszy
zw. szerokimi, a każdy grosz szeroki z 12 małych. Najniższe
uposażenie wśród altarii wawelskich wynosiło 3 grzywny, przecięt-
ne zaś 20 grzywien; A. Sachetnik, Ołtarz z cudownym krucyfiksem
królowej Jadwigi w katedrze wawelskiej (Analecta Cracoviensia,
XX, 1988, s. 336, przyp. 14). Murator Jan Kapytrzka w r. 1498 za
dostarczenie 400 cegieł i 2 skrzyń wapna otrzymał 5 groszy:
Cracovia artificium..., nry 852, 1327, 1352; Jakub Plebanek zobo-
wiązał się wykonać sklepienie kościoła w Żarnowcu za 100
grzywien, ibidem, nr 495. Nieznany z imienia Czipser z Kazimierza
zawarł w r. 1442 umowę na odbudowę zawalonego sklepienia
w prezbiterium kościoła Mariackiego za 190 marek (w cenę
wliczono materiał), ibidem, nr 377.
83Kopera, o.c., s. 59 uważa, że przeróbka sklepień jest
zasługą Oleśnickiego; Frazik, o.c^ s. 536, fig. 18-Ji 19, datuje ją na
drugą ćwierć XV wieku. Wojciechowski, o.c, s. 117; Crossley,
o.c., s. 22.
27
niejszym przejawem takiego sposobu myślenia mógł
stać się fryz z herbami ziem poddanych jego pa-
trocinium. Wiele przemawia za tym, że z galerii
pokazywano również relikwie św. Floriana74. Ponie-
waż domniemany fryz z herbami ziem Królestwa
powstać mógł najprawdopodobniej po ogłoszeniu
statutu synodalnego, przyjęcie roku 1437, jako daty
ukończenia prac przy wieży, wydaje się jeszcze bar-
dziej prawdopodobne.
Rozkład pomieszczeń oraz wyraźnie relikwiarzo-
wy charakter całego założenia skłaniają do przypusz-
czenia, że górne pomieszczenie w wieży, którego
budowy zaniechano za czasów Oleśnickiego, służyć
miało jako skarbiec. Bliskość arkady może nawet
świadczyć o tym, że na piętrze miano przechowywać
relikwie łącznie z głową świętego Stanisława. Odoso-
bniony na naszym terenie przykład łączyłby się wów-
czas z licznymi „Heiltumskammern", znanymi z tere-
nu Niemiec75. Przyczyn rezygnacji z tego koronują-
cego całe przedsięwzięcie pomysłu trudno dociec76.
W niecałe 3 lata po zakończeniu prac wokół
wieży w nowo przesklepionym kapitularzu dyskuto-
wano m. in. o sposobie zaradzenia licznym przecie-
kom, które powstały w bezpośrednim sąsiedztwie
kaplicy Św. Trójcy. Zdecydowano, że ma je usunąć
murator Johannes Niger; z podjęciem ostatecznych
decyzji powstrzymano się jednak do czasu obecności
biskupa, w którego gestii leżały77. Na posiedzeniu
w następnym dniu, z udziałem Oleśnickiego, ustalono
składkę na „naprawę i fabrykę kościoła" wynoszącą
po groszu od grzywny dochodu. Jednocześnie upowa-
żniono Jana Czarnego, z tytułem „magister fabricae",
do korzystania z sumy 90 marek danej na ten cel
przez biskupa79. Zebrani zdecydowali też, że należy
wystosować upomnienie do rektora kościoła Św.
Szczepana Roya w sprawie kamiennych ciosów80,
będących własnością katedry. W związku z usuwa-
niem przecieków przy kaplicy nakazano ich zwrot
w ciągu miesiąca81. Podjęte prace nie mogły ograni-
czyć się do łatania dachu zarówno ze względu na
prawdopodobieństwo wykorzystania pożyczonych
Royowi ciosów, jak i na pokaźną sumę, którą pozo-
stawiono w dyspozycji muratora82. Tyle mogło kosz-
tować założenie nowego sklepienia w dwóch przę-
słach nawy przylegających do kaplicy od wschodu.
Przecieki te wiązały się być może z nadwątleniem
starego sklepienia przy wprowadzaniu murów wieży
do wnętrza nawy83.
Podobne w rysunku sklepienie znajduje się jedy-
73 Długoszowy Żywot św. Stanisława, pisany pod wpływem
działalności Oleśnickiego, podkreśla przede wszystkim narodowy
charakter patronatu. Witkowska, o.c, s. 201. Równocześnie dla
kronikarza „Corpus Regni Poloniae" było synonimem „Corporis
Ecclesiae Poloniae"; U. Borkowska, The Polish Church in the
Writings of Jan Długosz [w:] The Christian Community of Medieval
Poland. Antologies, wyd. J. Kłoczowski, Polish Historical Library,
2, Wrocław 1981, s. 292; taż sama, Treści ideowe w dziełach Jana
Długosza. Kościół i świat poza kościołem, Lublin 1983, s. 70.
74 Świadczyć o tym może szczególne ożywienie kultu św.
Floriana z inicjatywy biskupa, a przede wszystkim fundacja nie
zachowanego do dziś relikwiarza na jego głowę. K. Dobrowol-
ski, Dzieje kultu św. Floriana w Polsce do połowy XVI wieku
(Rozprawy Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego,
II, cz. 2, 1923, s. 70, 116); Witkowska, o.c, s. 87—88; K.
Furmankiewiczówna, Św. Florian w zabytkach Krakowa (Ro-
cznik Krakowski, XVIII, 1918, s. 114). Łączyłoby się to zapewne
z narodzinami koncepcji dwóch naczelnych patronów diecezji;
Dobrowolski, o.c, s. 116.
75 I. Polkowski, Szkic do planu katedry na Wawelu przed
450 laty, Kraków 1887, domyślał się istnienia skarbca w kapitula-
rzu pod wieżą Zegarową Średniowieczną praktyką było jednak
umieszczanie skarbców w pomieszczeniach na piętrze. Na za-
chodzie Europy serię takich pomieszczeń otwiera słynna „Camera
Santa" w Oviedo z około r. 802. Jednym z najlepiej zachowanych
przykładów romańskiego dwupoziomowego skarbca, wbudowane-
go w przestrzeń kościoła, jest zespół przy katedrze w Trewirze
pochodzący z około r. 1200. Wybudowany w r. 1148 przy kościele
Św. Macieja w Trewirze skarbiec zajmował trzy kondygnacje.
W początku XVI wieku dwie górne zostały połączone. W powięk-
szonej górnej przestrzeni, dostępnej z przyziemia schodami w gru-
bości muru, znajdował się ołtarz, a w ścianie naprzeciw okno
służące do eksponowania relikwii. Podobne rozwiązanie, ale ot-
warte do wnętrza nawy północnej, znajduje się w Kornelimunster
(również z początku XVI wieku); Die Schatz- und Heiltumskammern
[w:] Rhein und Maas, Kunst und Kultur 800-1400. Eine Ausstellung
des Schnutgen-Museums der Stadt Koln und der belgischen Minis-
terien Jur franzbzische und niederlandische Kultur, Koln 1972,
s. 134—139; dwukondygnacyjny skarbiec znajdował się także przy
paryskiej St Chapelle; B ran ner, St Louis and the Court Style...,
s. 59 i nn., pl. 71.
76 Być może miejsce, jako zbyt oddalone od prezbiterium,
było mało użyteczne.
77 Cracovia artificum 1300-1500, wyd. J. Ptaśnik [w:] Źródła
do historii sztuki i cywilizacji w Polsce, 4, Kraków 1917, nr 351.
78 Składka taka była stałą praktyką: Przybyszewski, o.c,
s. 47, 69, 79.
79 Cracovia artificum..., nr 352.
80 Por. Cracouia artificum..., nr 324, gdzie mowa o „quad-
ratos sculptos [...] et alios consimiles lapides".
81 Przybyszewski, o.c, s. 1.
82 Jedna marką, czyli grzywna polska składała się z 48 groszy
zw. szerokimi, a każdy grosz szeroki z 12 małych. Najniższe
uposażenie wśród altarii wawelskich wynosiło 3 grzywny, przecięt-
ne zaś 20 grzywien; A. Sachetnik, Ołtarz z cudownym krucyfiksem
królowej Jadwigi w katedrze wawelskiej (Analecta Cracoviensia,
XX, 1988, s. 336, przyp. 14). Murator Jan Kapytrzka w r. 1498 za
dostarczenie 400 cegieł i 2 skrzyń wapna otrzymał 5 groszy:
Cracovia artificium..., nry 852, 1327, 1352; Jakub Plebanek zobo-
wiązał się wykonać sklepienie kościoła w Żarnowcu za 100
grzywien, ibidem, nr 495. Nieznany z imienia Czipser z Kazimierza
zawarł w r. 1442 umowę na odbudowę zawalonego sklepienia
w prezbiterium kościoła Mariackiego za 190 marek (w cenę
wliczono materiał), ibidem, nr 377.
83Kopera, o.c., s. 59 uważa, że przeróbka sklepień jest
zasługą Oleśnickiego; Frazik, o.c^ s. 536, fig. 18-Ji 19, datuje ją na
drugą ćwierć XV wieku. Wojciechowski, o.c, s. 117; Crossley,
o.c., s. 22.
27