Studia Waweliana (1.1992)

stawianie pieców z takich właśnie kafli było niezwyk-
le powszechne. Tajemnica popularności tych kafli
leży zapewne w ich dekoracji, która w sposób har-
monijny łączy kwadratowy kształt z motywami or-
namentalnymi. Poszukiwanie genezy tej dekoracji
stało się punktem wyjścia do opracowania jednego
z zespołów późnorenesansowych kafli ze zbioru wa-
welskiego. Opierając się na przykładach z krajów
europejskich, podjęto także próbę przedstawienia
propozycji rekonstrukcji kształtów późnorenesanso-
wych pieców, które mogły mieć zastosowanie w po-
mieszczeniach mieszkalnych na wzgórzu wawelskim.
Tworzą one obraz przemian zachodzących w kaflar-
stwie na przełomie XVI i XVII wieku.

PREZENTACJA MATERIAŁU ZABYTKOWEGO

Podczas prowadzonych od lat osiemdziesiątych
XIX wieku prac konserwatorskich na zamku krakow-
skim i badań archeologicznych w jego otoczeniu
znajdowano we wtórnych, nawiezionych warstwach
ziemi zabytkowe kafle piecowe zachowane w całości
lub we fragmentach, pochodzące z wieków XIV—
—XIX4. Spośród nich wyodrębniono zespół kafli
późnorenesansowych o ornamencie geometryczno-
-roślinnym, mających wspólne cechy konstrukcyjne
oraz wspólny zasób motywów dekoracyjnych5. Część
z nich niewątpliwie wchodziła w skład pieców za-
mkowych, pozostałe zaś kafle pochodzą z budynków
stojących na wzgórzu wawelskim6.

Zespół ten tworzą kafle płytkowe wykonane
z gruboziarnistej gliny, powszechnie używanej przez
krakowskich garncarzy7, która po wypaleniu w piecu
garncarskim uzyskiwała czerwonoceglaste zabarwie-
nie. Czerepy kafli zdobiono od strony frontowej
dekoracją wytłoczoną z formy, w niewysokim reliefie,
i pokrywano przezroczystym zielonym szkliwem oło-
wiowym kładzionym na pobiałce8 lub wielobarwnym
szkliwem kryjącym ołowiowo-cynowym9. W zależno-
ści od funkcji, jaką pełniły w bryle pieca, wyróżniono
kafle ścienne, tj. elementy budujące płaszczyzny grze-
wcze pieca, oraz łączące, które tworzą podział ar-
chitektoniczny.

4 Niestety, inwentaryzowane były dopiero powojenne znale-
ziska. Wyniki archeologicznych badań wzgórza wawelskiego są
zamieszczane w Sprawozdaniach z Czynności i Posiedzeń PAU
oraz w Sprawozdaniach Archeologicznych.

5 Terminem „zespół" określam tutaj kalle o wspólnych ce-
chach formalnych i stylistycznych.

6 Ustalenie, o jakie budynki chodzi, uniemożliwia fakt znaj-
dowania kafli we wtórnych warstwach archeologicznych.

7 Spostrzeżenie to zostało sformułowane po wielokrotnym
porównywaniu późnorenesansowych kafli wawelskich z kaflami

KAFLE ŚCIENNE

Kafle ścienne ozdobione są dekoracją plastyczną
opartą na schemacie kompozycyjnym kwadratu wpi-
sanego w kwadrat. Brzegi obu kwadratów stanowi
profilowana listwa. Powstałe w ten sposób pola, tj.
kwadrat środkowy i cztery trójkątne naroża, pokryte
są dekoracją roślinną podporządkowaną czterem
osiom symetrii. Pola środkowych kwadratów wypeł-
nione są odmianami motywu rozety utworzonej ze
stylizowanych liści lub kwiatów. Środek kompozycji
zawsze zaznacza wypukły guzek. Trójkątne naroża
ozdobione są różnorodnymi motywami liściastymi
o układzie osiowym. Tło dekoracji bywa gładkie lub
pokryte drobną granulacją. Szkliwo na przeważającej
części tych kafli jest zielone, choć odnaleziono także
fragmenty egzemplarzy wielobarwnych, których jed-
nak nie można przypisać żadnemu z poniżej omówio-
nych typów dekoracyjnych ze względu na fragmen-
taryczny stan ich zachowania.

Wymiary kwadratowych płytek kafli ściennych
wahają się między 18,2 cm x 18,2 cm a 20,5 cm x 20,5
cm. Płytki kafli połówkowych, służących do budowa-
nia naroży, mają szerokość równą połowie ich wyso-
kości. Głębokość kołnierzy wynosi od 7,5 cm do 8,5
cm. Wyodrębniono 13 typów dekoracji odpowiadają-
cej opisanemu wyżej schematowi kompozycyjnemu,
jednak wygląd zaledwie siedmiu z nich udało się
zrekonstruować w całości.

Typ I (fig. 1). Kwadratowe pole środkowe wy-
pełnia rozeta utworzona z ośmiu liści akantu. Liście
ułożone na pionowej i poziomej osi symetrii kafla
mają kształt wysmukły, natomiast cztery mniejsze
szerokie i krótkie pokrywają się z liniami diagonal-
nymi. Trójkątne naroża ozdobione zostały prostą
łodyżką, łączącą bok kwadratu środkowego z naroż-
nikiem kafla, z której wyrastają symetrycznie dwa
sercowate listki przypominające liście bzu. Tło naroży
pokryte jest drobną granulacją, w przeciwieństwie do
tła rozety, które jest gładkie. W obrębie tego typu
dekoracji zauważyć można drobne różnice w rysunku
ornamentu na różnych egzemplarzach kafli, które
świadczą o tym, że kafle te nie wyszły z jednej
formy10.

z tego samego okresu odnajdywanymi w różnych punktach Kra-
kowa.

8 Pobiałką nazywana jest w kaflarstwie bardzo cienka war-
stwa jasnej glinki, z reguły używanej przy przezroczystym szkliwie
ołowiowym. Była ona kładziona na frontowej części kafla prze-
znaczonej do polewania (szkliwienia).

9 Na zachowanych fragmentach wielobarwnych egzemplarzy
są widoczne kolory: niebieski, biały, żółty i zielony.

10 Kafle, które były produkowane za pomocą jednej formy
(matrycy) mają zawsze identyczny, lepiej lub gorzej odciśnięty,
wzór (ornament).

38