DOI issue:
Varia
DOI article:Stępień, Piotr: Sień wjazdowa pałacu wawelskiegpo - uwagi po konserwacji
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19896#0188
Sień wjazdowa pałacu wawelskiego - uwagi po konserwacji
Sień zwana wjazdową, prowadząca z dziedzińca zewnę-
trznego przez parter skrzydła bramnego i część skrzydła zacho-
dniego pałacu na dziedziniec arkadowy, jest miejscem przez
które przechodzi każdy turysta odwiedzający Wawel. Przez
długi czas było to jedyne wejście do pałacu (nie licząc małych
drzwi łączących go z ogródkami królewskimi). Dziś jest to
wejście główne. Prace konserwatorskie przeprowadzone w sie-
ni w latach 1993-1994, jako końcowy etap programu realizo-
wanego od roku 1986, dały okazję do badań i lepszego pozna-
nia architektury tej części zamku wawelskiego. W artykule
przedstawiono najważniejsze ustalenia i wnioski z tych prac,
a także syntezę wiadomości o architekturze sieni.
W obecnej formie sień składa się z dwóch części
0 odmiennym charakterze. Część zachodnia, większa, ma
wydłużone proporcje. Kompozycja wnętrza, z niesymetrycznym
układem otworów i okładziny w ścianach bocznych, jest upo-
rządkowana przez prosty, silny plastycznie, rytm wsporników
1 lunet sklepienia kolebkowo-lunetowego. Kolebka jednocze-
śnie prowadzi wzrok ku dominancie kompozycyjnej tej części,
jaką tworzy arkada środkowa i zawieszone nad nią kartusze
herbowe. Dominanta ta jest wzmocniona przez trapezowy rzut
i spadek nawierzchni, które sprawiają, że dla idącego w stro-
nę dziedzińca arkadowego ta część sieni wydaje się krótsza.
Dla wychodzącego perspektywa sieni zostaje optycznie wydłu-
żona.
Część wschodnia jest otwarta dużą arkadą renesansową
(tzw. zewnętrzną) na dziedziniec arkadowy, co sprawia, że oba
wnętrza oglądane sąjednocześnie. Charakter tej części deter-
minują odsłonięte wątki kamienne i ceglane ścian oraz detal
architektoniczny — wsporniki sklepienia i zaślepione obramie-
nia okienne. Trapezowy rzut daje podobny jak w części zacho-
dniej, choć słabiej zauważalny, efekt perspektywiczny.
Brama gotycka. Najstarszym elementem w zespole sie-
ni jest mur obronny zamku górnego, z otworem bramy. Od
strony wschodniej sieni widoczny jest dobrze zachowany wątek
z łamanego kamienia w układzie warstwowym, tj. z poziomo-
waniem warstw co około 80 cm. Wnęka otworu bramnego,
z lekko rozglifionymi ościeżami, przesklepiona została łękiem
odcinkowym, natomiast sam otwór-łękiem ostrym. Zarys tego
otworu jest wyraźnie widoczny nad wstawioną weń później
arkadą. W prawym glifie wnęki zachował się otwór po belce
zaporowej.
Mur obronny - którego dalsze odcinki zachowane są
w stronę północną przy dziedzińcu Batorego, w stronę połu-
dniową w obrębie wystawy „Wawel Zaginiony” - ma bogatą
literaturę. Datowany jest na przełom wieków XIII i XIV; Zbi-
gniew Pianowski podaje jako terminuspost quem rok 12901.
Prace w sieni przyniosły nowe ustalenia w zakresie technolo-
gii tego muru. Podstawowy materiał stanowi występujący
w wielu murach wawelskich wapień jurajski, lecz w ościeżach
i w łęku nad wnęką otworu bramnego zidentyfikowano bloczki
tzw. martwicy wapiennej. Jest to materiał geologicznie bardzo
1 Z. Pianowski, Wawel obronny, Kraków 1991 (Bibl. Waw. 8).
" J. Skoczylas, Wykorzystanie surowców skalnych we wcze-
snośredniowiecznej architekturze monumentalnej Wielkopolski
(Ochrona Zabytków, 1: 1995).
’ A. S zys zko-B o h us z, Wawel średniowieczny (Rocz. Krak.,
23: 1932)
młody, powstający jako osady wapienne w płynących wodach,
lekki, o gąbczastej strukturze, barwy szarobrunatnej. Pomimo
wspomnianej gąbczastej struktury jest dość odporny na czynni-
ki atmosferyczne. Powodem użycia martwicy była łatwość obrób-
ki - wyprowadzenie krawędzi ościeży i sporządzenie klińców
wymagało przycięcia bloczków o wyrównanych krawędziach;
ponadto użycie martwicy w łęku zapobiegało wysuwaniu się kliń-
ców - struktura martwicy umożliwia bardzo dobrą przyczepność
zaprawy wapiennej. Według informacji dr. Janusza Magiery,
który wykonał analizę petrograficzną, złoża martwicy znane są
w pobliżu Krakowa w dolinie Szklarki.
Analogiczne użycie martwicy w strukturze muru, tj. do
wyprowadzenia ościeży i łęków znane jest w budowlach wcze-
snośredniowiecznych Wielkopolski (Poznań, Lubiń, Gniezno,
Mogilno, Trzemeszno)-. Wawelski przykład użycia martwicy
w murze wczesnogotyckim byłby zatem późnym śladem tej
archaicznej technologii.
Drugim elementem gotyckim w zespole sieni jest połu-
dniowa ściana skrzydła północno-zachodniego zamku gotyckie-
go. Technologia muru w układzie warstwowym, podobna do
muru obronnego, oraz skład zaprawy potwierdzają, że dobu-
dowa skrzydła nastąpiła wkrótce po zamknięciu zamku górnego
murowaną linią obronną. Podstawowym materiałem jest rów-
nież wapień jurajski, lecz uzupełniony piaskowcem. Pojedyncze
bloki piaskowca karpackiego w dolnej części muru noszą ślady
jodełkowej obróbki i są bez wątpienia wtórnie użytymi ciosami
pochodzącymi z budowli romańskich. Jest prawdopodobne, że
należały do pobliskiego kościoła Św. Gereona. Piaskowce, może
z rozbitych ciosów romańskich, użyto również w górnej części
ściany. Sporadycznie występują fragmenty cegieł. Obramienie
okienka z ciosów wapienia jurajskiego należy do nielicznych
detali, jakie zachowały się z tej pierwszej fazy zamku go-
tyckiego.
Wątki z łamanego wapienia jurajskiego odsłonięto w trak-
cie prac konserwatorskich również po zewnętrznej stronie
bramy, w północnej ścianie zachodniej części obecnej sieni, na
długości około 3,5 m od muru obronnego. Jak się wydaje jest
to pozostałość elementu flankującego bramę od północy -
odpowiednik masywnej przypory po jej stronie południowej,
pełniącej według Adolfa Szyszko-Bohusza funkcję baszty' lub
niewielkiego gotyckiego budynku bramnego, datowanego hi-
potetycznie przez Andrzeja Fischingera na w. XV.1 * * 4
Sień gotycko-renesansowa. W początkach wieku XVI
(1504-1507) mistrz Erhard i prawdopodobnie Franciszek
Florentczyk przebudowali zachodnie skrzydło pałacu'. Struk-
tury budowlane z tej fazy miały jeszcze charakter późnogotyc-
ki, natomiast ozdobiono je kamieniarką z renesansowymi ele-
mentami. Z tą akcją budowlaną we wschodniej części obecnej
sieni należy wiązać wzniesienie ściany południowej w wątku
ceglanym o wiązaniu tzw. polskim (gotyckim) tj. wozówka -
główka (główka każdej warstwy na osi wozówek warstw są-
siednich), z cegły o wymiarach około 9,0-9,5><14,0x28,0-28,5
4 A. Fischinger, Sień wjazdowa Zamku Królewskiego na
Wawelu - dane historyczne, 1993, mpis.
'A. Fischinger, Pałac króla Aleksandra (Rocz. Krak., 56:
1990, s. 79-92).
180
Sień zwana wjazdową, prowadząca z dziedzińca zewnę-
trznego przez parter skrzydła bramnego i część skrzydła zacho-
dniego pałacu na dziedziniec arkadowy, jest miejscem przez
które przechodzi każdy turysta odwiedzający Wawel. Przez
długi czas było to jedyne wejście do pałacu (nie licząc małych
drzwi łączących go z ogródkami królewskimi). Dziś jest to
wejście główne. Prace konserwatorskie przeprowadzone w sie-
ni w latach 1993-1994, jako końcowy etap programu realizo-
wanego od roku 1986, dały okazję do badań i lepszego pozna-
nia architektury tej części zamku wawelskiego. W artykule
przedstawiono najważniejsze ustalenia i wnioski z tych prac,
a także syntezę wiadomości o architekturze sieni.
W obecnej formie sień składa się z dwóch części
0 odmiennym charakterze. Część zachodnia, większa, ma
wydłużone proporcje. Kompozycja wnętrza, z niesymetrycznym
układem otworów i okładziny w ścianach bocznych, jest upo-
rządkowana przez prosty, silny plastycznie, rytm wsporników
1 lunet sklepienia kolebkowo-lunetowego. Kolebka jednocze-
śnie prowadzi wzrok ku dominancie kompozycyjnej tej części,
jaką tworzy arkada środkowa i zawieszone nad nią kartusze
herbowe. Dominanta ta jest wzmocniona przez trapezowy rzut
i spadek nawierzchni, które sprawiają, że dla idącego w stro-
nę dziedzińca arkadowego ta część sieni wydaje się krótsza.
Dla wychodzącego perspektywa sieni zostaje optycznie wydłu-
żona.
Część wschodnia jest otwarta dużą arkadą renesansową
(tzw. zewnętrzną) na dziedziniec arkadowy, co sprawia, że oba
wnętrza oglądane sąjednocześnie. Charakter tej części deter-
minują odsłonięte wątki kamienne i ceglane ścian oraz detal
architektoniczny — wsporniki sklepienia i zaślepione obramie-
nia okienne. Trapezowy rzut daje podobny jak w części zacho-
dniej, choć słabiej zauważalny, efekt perspektywiczny.
Brama gotycka. Najstarszym elementem w zespole sie-
ni jest mur obronny zamku górnego, z otworem bramy. Od
strony wschodniej sieni widoczny jest dobrze zachowany wątek
z łamanego kamienia w układzie warstwowym, tj. z poziomo-
waniem warstw co około 80 cm. Wnęka otworu bramnego,
z lekko rozglifionymi ościeżami, przesklepiona została łękiem
odcinkowym, natomiast sam otwór-łękiem ostrym. Zarys tego
otworu jest wyraźnie widoczny nad wstawioną weń później
arkadą. W prawym glifie wnęki zachował się otwór po belce
zaporowej.
Mur obronny - którego dalsze odcinki zachowane są
w stronę północną przy dziedzińcu Batorego, w stronę połu-
dniową w obrębie wystawy „Wawel Zaginiony” - ma bogatą
literaturę. Datowany jest na przełom wieków XIII i XIV; Zbi-
gniew Pianowski podaje jako terminuspost quem rok 12901.
Prace w sieni przyniosły nowe ustalenia w zakresie technolo-
gii tego muru. Podstawowy materiał stanowi występujący
w wielu murach wawelskich wapień jurajski, lecz w ościeżach
i w łęku nad wnęką otworu bramnego zidentyfikowano bloczki
tzw. martwicy wapiennej. Jest to materiał geologicznie bardzo
1 Z. Pianowski, Wawel obronny, Kraków 1991 (Bibl. Waw. 8).
" J. Skoczylas, Wykorzystanie surowców skalnych we wcze-
snośredniowiecznej architekturze monumentalnej Wielkopolski
(Ochrona Zabytków, 1: 1995).
’ A. S zys zko-B o h us z, Wawel średniowieczny (Rocz. Krak.,
23: 1932)
młody, powstający jako osady wapienne w płynących wodach,
lekki, o gąbczastej strukturze, barwy szarobrunatnej. Pomimo
wspomnianej gąbczastej struktury jest dość odporny na czynni-
ki atmosferyczne. Powodem użycia martwicy była łatwość obrób-
ki - wyprowadzenie krawędzi ościeży i sporządzenie klińców
wymagało przycięcia bloczków o wyrównanych krawędziach;
ponadto użycie martwicy w łęku zapobiegało wysuwaniu się kliń-
ców - struktura martwicy umożliwia bardzo dobrą przyczepność
zaprawy wapiennej. Według informacji dr. Janusza Magiery,
który wykonał analizę petrograficzną, złoża martwicy znane są
w pobliżu Krakowa w dolinie Szklarki.
Analogiczne użycie martwicy w strukturze muru, tj. do
wyprowadzenia ościeży i łęków znane jest w budowlach wcze-
snośredniowiecznych Wielkopolski (Poznań, Lubiń, Gniezno,
Mogilno, Trzemeszno)-. Wawelski przykład użycia martwicy
w murze wczesnogotyckim byłby zatem późnym śladem tej
archaicznej technologii.
Drugim elementem gotyckim w zespole sieni jest połu-
dniowa ściana skrzydła północno-zachodniego zamku gotyckie-
go. Technologia muru w układzie warstwowym, podobna do
muru obronnego, oraz skład zaprawy potwierdzają, że dobu-
dowa skrzydła nastąpiła wkrótce po zamknięciu zamku górnego
murowaną linią obronną. Podstawowym materiałem jest rów-
nież wapień jurajski, lecz uzupełniony piaskowcem. Pojedyncze
bloki piaskowca karpackiego w dolnej części muru noszą ślady
jodełkowej obróbki i są bez wątpienia wtórnie użytymi ciosami
pochodzącymi z budowli romańskich. Jest prawdopodobne, że
należały do pobliskiego kościoła Św. Gereona. Piaskowce, może
z rozbitych ciosów romańskich, użyto również w górnej części
ściany. Sporadycznie występują fragmenty cegieł. Obramienie
okienka z ciosów wapienia jurajskiego należy do nielicznych
detali, jakie zachowały się z tej pierwszej fazy zamku go-
tyckiego.
Wątki z łamanego wapienia jurajskiego odsłonięto w trak-
cie prac konserwatorskich również po zewnętrznej stronie
bramy, w północnej ścianie zachodniej części obecnej sieni, na
długości około 3,5 m od muru obronnego. Jak się wydaje jest
to pozostałość elementu flankującego bramę od północy -
odpowiednik masywnej przypory po jej stronie południowej,
pełniącej według Adolfa Szyszko-Bohusza funkcję baszty' lub
niewielkiego gotyckiego budynku bramnego, datowanego hi-
potetycznie przez Andrzeja Fischingera na w. XV.1 * * 4
Sień gotycko-renesansowa. W początkach wieku XVI
(1504-1507) mistrz Erhard i prawdopodobnie Franciszek
Florentczyk przebudowali zachodnie skrzydło pałacu'. Struk-
tury budowlane z tej fazy miały jeszcze charakter późnogotyc-
ki, natomiast ozdobiono je kamieniarką z renesansowymi ele-
mentami. Z tą akcją budowlaną we wschodniej części obecnej
sieni należy wiązać wzniesienie ściany południowej w wątku
ceglanym o wiązaniu tzw. polskim (gotyckim) tj. wozówka -
główka (główka każdej warstwy na osi wozówek warstw są-
siednich), z cegły o wymiarach około 9,0-9,5><14,0x28,0-28,5
4 A. Fischinger, Sień wjazdowa Zamku Królewskiego na
Wawelu - dane historyczne, 1993, mpis.
'A. Fischinger, Pałac króla Aleksandra (Rocz. Krak., 56:
1990, s. 79-92).
180