DOI article:
Marcinkowski, Wojciech: Późnogotyckie "Narodziny Chrystusa" w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu: Uwagi o szwabsko-bawarskim stylu reliefu
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19896#0041
Studia Waweliana
Tom IV, 1995
PL ISSN 1230-3275
WOJCIECH MARCINKOWSKI
PÓŹNOGOTYCKIE NARODZINY CHRYSTUSA
W ZBIORACH ZAMKU KRÓLEWSKIEGO NA WAWELU.
UWAGI O SZWABSKO-BAWARSKIM STYLU RELIEFU*
W zamku w Pieskowej Skale, oddział Zamku
Królewskiego na Wawelu, eksponowany jest oprawny re-
lief Narodziny Chrystusa, najwyraźniej awers skrzydła
retabulum ołtarzowego lub jego kwatera (fig. 1). Dzieło
opatrzone jest mało satysfakcjonującym objaśnieniem
„Polska, koniec XV w.”1 Jednakże materiał ilustracyjny
książki Michała Walickiego, Święta Noc. Boże Narodze-
nie w polskiej sztuce gotyckiej (Warszawa 1939), skła-
nia do wniosku, że typowe lokalne ujęcia tego tematu były
zupełnie odmienne zarówno w zakresie fonnuły ikonogra-
ficznej, jak i czysto artystycznych pryncypiów.
Interesujący nas relief charakteryzuje się stopnio-
waniem planów: na płaszczyźnie czołowej klęczący
Święci Rodzice i Dzieciątko oraz anioły (trzy w dole
adorują je, dwa, w górze, śpiewają); dalej w głąb
„parawan” ściany pałacowej z doczepioną obórką
z wołem i osłem, jeszcze dalej, w tle, łąka rozciągnięta
aż do górnej krawędzi reliefu, na niej pasterze z owca-
mi, zasłuchani w śpiew aniołów. Trudno oczywiście nie
dostrzec pewnych niekonsekwencji kompozycyjnych.
Chcąc pomieścić grupę Dzieciątka na pierwszym planie
musiał rzeźbiarz nieco „cofnąć” figurę Marii. W tej kon-
wencji obrazowania oznaczało to umieszczenie jej wy-
żej, co złamało symetrię układu głównych postaci.
Podobnie śpiewające anioły są większe od pasterzy, choć
z relacji szat aniołów do głów pasterzy wynika, że ci
pierwsi są dalej od patrzącego a ci drudzy bliżej. Mimo
to zamiar uprzestrzennienia reliefu poprzez gradację
planów nie podlega kwestii.
*Uprzejmie dziękuję dr. Kazimierzowi Kuczmanowi i mgr.
Olgierdowi Mikołajskiemu z Zamku Królewskiego na Wawelu za
udostępnienie dzieła do studiów i życzliwą pomoc.
Niniejszy artykuł powstać mógł dzięki koleżeńskiej postawie dr.
Lothara Schultesa (Oberósterreichisches Landesmuseum w Linzu)
i dr. Heriberta Meurera (Wurttembergisches Landesmuseum w Stutt-
garcie), którzy pomogli mi skompletować literaturę i fotografie, jak
również, mimo nawału obowiązków, służyli krytycznymi uwagami.
' Nr inw. 2820. Jak mnie poinformowano, relief nie był publi-
kowany, a jego proweniencja nie jest uchwytna. Rozmiary nowej
Ten sposób sugerowania trzeciego wymiaru na relie-
fie, gdzie polichromia służy płynnemu stopniowaniu
planów o coraz to mniejszej plastyczności, aż do płaskiej
deski tła, wywodzi się z tradycji szwabsko-bawarskiej
sztuki ołtarzowej. Najwspanialszym tego przykładem,
zarazem punktem dojścia, są wielkie, zajmujące całe
awersy skrzydeł, reliefy Narodzin i Pokłonu Trzech Króli
na nastawie ołtarza głównego w pobenedyktyńskim ko-
ściele w Blaubeuren (warsztaty Michała Erharta i Bar-
tłomieja Zeitbloma), datowane 1493 i 1494 (fig. 2).
Znaczenie tego rozwiązania podkreślane było nie-
odmiennie przez autorów traktujących o retabulach go-
tyckich okresu kształtowania się szkół regionalnych.
Cenne uwagi wypowiedziała przed wieloma laty Marie
Schuette: „Relief na wewnętrznej stronie skrzydeł jest
charakterystyczny dla w pełni rozwiniętego, dużego go-
tyckiego ołtarza szafiastego, stanowi rozwiązanie obowią-
zujące wszystkie ważniejsze szwabskie ołtarze chórowe
[...]. Relief na skrzydle jest w istocie rezultatem dosto-
sowywania się do krągłego przedstawienia w szafie ołta-
rzowej choć nie jest zrozumiały w tym miejscu sam przez
się [...] Wymaga wszak stabilnego, unieruchomionego tła
podczas gdy właściwością każdej rzeźby, naśladownictwa
ciała ludzkiego [...] jest znaczny ciężar. Relief [...] dają-
cy się przekładać jak kartka, do oglądania z drugiej stro-
ny, jest absurdem. Zarazem, umieszczony w tym miejscu
wchodzić musi w niebezpieczną dlań konkurencję z [rzeź-
bami statuarycznymi] szaty [ołtarzowej]. Głębokie cienie
tła, obiegające uplastycznione figury, górują [sugestyw-
ramy: 160 x 113 cm (listwa ramy ma szerokość 6 cm). Polichromia
reliefu powinna być przedmiotem specjalistycznych oględzin konser-
watora. Jednak już teraz zaryzykować można sąd, że położona na
drewnie warstwa malarska jest, przynajmniej w części, oryginalna.
Świadczy o tym choćby tak znamienny szczegół, jak wmalowanie liter
na mankiety „brokatowej” sukni Marii - po części składają się one
na słowo „MARIA”, po części, w bardzo gotycki sposób, zestawione
są bez sensu. Również zanik złotego wzoru na niebieskiej podszew-
ce płaszcza Marii (motyw dobrze widoczny tylko w rogu poły pod
Dzieciątkiem) robi wrażenie typowego wytarcia starej polichromii.
37
Tom IV, 1995
PL ISSN 1230-3275
WOJCIECH MARCINKOWSKI
PÓŹNOGOTYCKIE NARODZINY CHRYSTUSA
W ZBIORACH ZAMKU KRÓLEWSKIEGO NA WAWELU.
UWAGI O SZWABSKO-BAWARSKIM STYLU RELIEFU*
W zamku w Pieskowej Skale, oddział Zamku
Królewskiego na Wawelu, eksponowany jest oprawny re-
lief Narodziny Chrystusa, najwyraźniej awers skrzydła
retabulum ołtarzowego lub jego kwatera (fig. 1). Dzieło
opatrzone jest mało satysfakcjonującym objaśnieniem
„Polska, koniec XV w.”1 Jednakże materiał ilustracyjny
książki Michała Walickiego, Święta Noc. Boże Narodze-
nie w polskiej sztuce gotyckiej (Warszawa 1939), skła-
nia do wniosku, że typowe lokalne ujęcia tego tematu były
zupełnie odmienne zarówno w zakresie fonnuły ikonogra-
ficznej, jak i czysto artystycznych pryncypiów.
Interesujący nas relief charakteryzuje się stopnio-
waniem planów: na płaszczyźnie czołowej klęczący
Święci Rodzice i Dzieciątko oraz anioły (trzy w dole
adorują je, dwa, w górze, śpiewają); dalej w głąb
„parawan” ściany pałacowej z doczepioną obórką
z wołem i osłem, jeszcze dalej, w tle, łąka rozciągnięta
aż do górnej krawędzi reliefu, na niej pasterze z owca-
mi, zasłuchani w śpiew aniołów. Trudno oczywiście nie
dostrzec pewnych niekonsekwencji kompozycyjnych.
Chcąc pomieścić grupę Dzieciątka na pierwszym planie
musiał rzeźbiarz nieco „cofnąć” figurę Marii. W tej kon-
wencji obrazowania oznaczało to umieszczenie jej wy-
żej, co złamało symetrię układu głównych postaci.
Podobnie śpiewające anioły są większe od pasterzy, choć
z relacji szat aniołów do głów pasterzy wynika, że ci
pierwsi są dalej od patrzącego a ci drudzy bliżej. Mimo
to zamiar uprzestrzennienia reliefu poprzez gradację
planów nie podlega kwestii.
*Uprzejmie dziękuję dr. Kazimierzowi Kuczmanowi i mgr.
Olgierdowi Mikołajskiemu z Zamku Królewskiego na Wawelu za
udostępnienie dzieła do studiów i życzliwą pomoc.
Niniejszy artykuł powstać mógł dzięki koleżeńskiej postawie dr.
Lothara Schultesa (Oberósterreichisches Landesmuseum w Linzu)
i dr. Heriberta Meurera (Wurttembergisches Landesmuseum w Stutt-
garcie), którzy pomogli mi skompletować literaturę i fotografie, jak
również, mimo nawału obowiązków, służyli krytycznymi uwagami.
' Nr inw. 2820. Jak mnie poinformowano, relief nie był publi-
kowany, a jego proweniencja nie jest uchwytna. Rozmiary nowej
Ten sposób sugerowania trzeciego wymiaru na relie-
fie, gdzie polichromia służy płynnemu stopniowaniu
planów o coraz to mniejszej plastyczności, aż do płaskiej
deski tła, wywodzi się z tradycji szwabsko-bawarskiej
sztuki ołtarzowej. Najwspanialszym tego przykładem,
zarazem punktem dojścia, są wielkie, zajmujące całe
awersy skrzydeł, reliefy Narodzin i Pokłonu Trzech Króli
na nastawie ołtarza głównego w pobenedyktyńskim ko-
ściele w Blaubeuren (warsztaty Michała Erharta i Bar-
tłomieja Zeitbloma), datowane 1493 i 1494 (fig. 2).
Znaczenie tego rozwiązania podkreślane było nie-
odmiennie przez autorów traktujących o retabulach go-
tyckich okresu kształtowania się szkół regionalnych.
Cenne uwagi wypowiedziała przed wieloma laty Marie
Schuette: „Relief na wewnętrznej stronie skrzydeł jest
charakterystyczny dla w pełni rozwiniętego, dużego go-
tyckiego ołtarza szafiastego, stanowi rozwiązanie obowią-
zujące wszystkie ważniejsze szwabskie ołtarze chórowe
[...]. Relief na skrzydle jest w istocie rezultatem dosto-
sowywania się do krągłego przedstawienia w szafie ołta-
rzowej choć nie jest zrozumiały w tym miejscu sam przez
się [...] Wymaga wszak stabilnego, unieruchomionego tła
podczas gdy właściwością każdej rzeźby, naśladownictwa
ciała ludzkiego [...] jest znaczny ciężar. Relief [...] dają-
cy się przekładać jak kartka, do oglądania z drugiej stro-
ny, jest absurdem. Zarazem, umieszczony w tym miejscu
wchodzić musi w niebezpieczną dlań konkurencję z [rzeź-
bami statuarycznymi] szaty [ołtarzowej]. Głębokie cienie
tła, obiegające uplastycznione figury, górują [sugestyw-
ramy: 160 x 113 cm (listwa ramy ma szerokość 6 cm). Polichromia
reliefu powinna być przedmiotem specjalistycznych oględzin konser-
watora. Jednak już teraz zaryzykować można sąd, że położona na
drewnie warstwa malarska jest, przynajmniej w części, oryginalna.
Świadczy o tym choćby tak znamienny szczegół, jak wmalowanie liter
na mankiety „brokatowej” sukni Marii - po części składają się one
na słowo „MARIA”, po części, w bardzo gotycki sposób, zestawione
są bez sensu. Również zanik złotego wzoru na niebieskiej podszew-
ce płaszcza Marii (motyw dobrze widoczny tylko w rogu poły pod
Dzieciątkiem) robi wrażenie typowego wytarcia starej polichromii.
37