Studia Waweliana (13.2007)

Badania w latach 1999-2002

Do nowych badań baszty przystąpiono w roku
1999 w związku z przygotowaniem prac konserwa-
torskich w ramach programu kompleksowej odnowy
zabytków wzgórza. W roku 1999 arch. Waldemar
Niewalda, przy współpracy autora artykułu, przepro-
wadził podstawowe badania architektoniczne baszty
i wykonał sondażowe odkrywki w jej wnętrzu31. Autor
artykułu wykonał równolegle analizę publikowanych
i niepublikowanych źródeł historycznych, która została
przedstawiona w roku następnym w studium konser-
watorskim dotyczącym baszty Lubranki. Wyniki badań
stały się podstawą koncepcji architektoniczno-konser-
watorskiej, której współautorem był dr inż. Stanisław
Karczmarczyk32.Decyzja Komisji Konserwatorskiej
z 14 maja 2001, która zaaprobowała koncepcję kon-
serwacji baszty, umożliwiła rozpoczęcie pierwszego
etapu prac: usunięto pozostałości zacierki tynkowej
z wieku XIX. Na przełomie lat 2001/2002 przeprowa-
dzono uzupełniające badania architektoniczne elewacji,
dzięki możliwości bezpośredniego dostępu do lica
muru i detali architektonicznych. Posłużyły one do
opracowania projektu wykonawczego33. W trakcie jego
realizacji w latach 2002-2003 autor prowadził dalsze
obserwacje badawcze, dokumentując odkryte na tym
etapie detale i elementy struktury baszty. Tego rodzaju
kilkuetapowe, zespołowe badania pozwoliły na zebranie
wielu informacji o obiekcie, a ich analiza i zestawienie
są podstawą przedstawionego poniżej zarysu dziejów
i przemian architektonicznych baszty Lubranki.

Geneza i powstanie baszty

Nie znamy bezpośrednich wzmianek źródłowych
dotyczących budowy baszty, jednak jej powstanie można
zamknąć w dość wąskich ramach czasowych. Współcześ-
ni badacze sa^ zgodni, że baszty Lubranka i Sandomierska
stanowią świadomie zaplanowany zespół dzieł obron-
nych, uzupełniający wcześniejszy od nich obwód murów
(fig. 1). Kilka względów przemawia za tym, że Lubranka
została wzniesiona nieco wcześniej: formy detalu archi-
tektonicznego są starsze w stosunku do elementów baszty
Sandomierskiej, a logika obrony nakazywała w pieiwszej
kolejności osłonić zamek wyższy-właściwą rezydencję
królewską. Jeśli zatem - na podstawie wzmianki źród-
łowej z roku 1462 - baszta Sandomierska datowana jest

31 AZK Wawel, PZS-Dokumentacje konserwatorskie: W. Nie-
walda, Wawel - baszta Senatorska tzw. Lubranka, badania
architektoniczne, 1999.

32 AZK Wawel. PZS-Dokumentacje konserwatorskie: P. Stę-

pień, S. Karczmarczyk, Studium konserwatorskie baszty

Lubranki (Senatorskiej) na Wawelu, 2000; koreferat do studium

opracował dr A. Fischinger.

około roku 1460, to powstanie Lubranki wyznaczają
daty: 1447 - rok wstawienia na tron króla Kazimierza
Jagiellończyka - i około 1460. Jest bowiem mało praw-
dopodobne, aby budowę zaczęto za panowania jego
brata Władysława - zajętego konfliktem dotyczącym
tronu węgierskiego, a następnie organizowaniem koalicji
dla obrony przed imperium osmańskim.

Można natomiast przypuszczać, że to właśnie klęska
wameńska w roku 1444 i wynikająca z niej świadomość
nowego zagrożenia były czynnikami przemawiajayymi
za wzmocnieniem obrony rezydencji królewskiej i sto-
licy państwa. Wkrótce historia dodała kolejny powód:
rozpoczęta w roku 1454 wojna z Zakonem Krzyżackim,
początkowo toczyła się niepomyślnie i spotęgowała
zagrożenie z północy. Narastało też zagrożenie ze
strony państwa moskiewskiego. Połowa wieku XV
była okresem szybkich zmian w technice wojennej,
wyznaczonych przez rozwój broni palnej, w tym
broni ciężkiej, tj. artylerii. Gotycki obwód obronny
Wawelu, składający się z murów pochodzących jeszcze
z przełomu wieków XIII i XIV, wzmocniony w wieku
XIV basztami o strzelnicach przeznaczonych dla łuków
i kusz34, należało zmodernizować.

Nowe baszty usytuowano od strony południowej
wzgórza, najbardziej narażonej na atak wroga. Od
wschodniej i północnej zamek był osłonięty przez forty-
fikacje miejskie, od północno-zachodniej dostęp utrud-
niały bagna, od zachodu-Wisła, natomiast przedmieście
Stradom, położone od południa, pomiędzy wzgórzem
i główną odnogą Wisły (wówczas w miejscu dzisiejszej
alei J. Dietla), nie było ufortyfikowane35. Można je było
łatwo zdobyć i wykorzystać do ataku na zamek. Dlatego
od tej strony należało zamek wzmocnić dodatkowymi
dziełami obronnymi.

Obie baszty - Lubranka i Sandomierska - zostały wy-
sunięte przed obwód murów i połączone z nim krótkimi
kurtynami, dzięki czemu można z nich było prowadzić
intensywną obronę skrzydłową. Istotne znaczenie miała
także wysokość obu baszt, umożliwiająca ostrzał całego
południowego przedpola zamku.

Zróżnicowanie rzutu trzonu, tj. wyższej części baszty
w stosunku do części cokołowej, niektórzy badacze
próbowali interpretować jako cezurę chronologiczną,
datując część dolną na wiek XIV. W ten sposób w mu-
rach Krakowa, na pochodzących z wieku XIV „wyku-

33 AZK Wawel, PZS-Dokumentacje konserwatorskie: P. Stę-
pień,S.Karczmarczyk, Projekt budowlany - wykonawczy kon-
serwacji elewacji baszty Senatorskiej (Lubranki) na Wawelu, 2002.
34Pianowski, Wawel obronny...

35 Zob. m.in. J. Bogdanowski, Warownie i zieleń twierdzy
Kraków, Kraków 1979, s. 47.

13