Studia Wilanowskie (20.2012)

„VERZIERTE
CABINETTERVON
PORCELLAIN..."

POSTHUMANISTYCZNE
PERSPEKTYWY BADAWCZE
SPOŁECZNYCH RELACJI
ZBIORÓW PORCELANY
Tadeasz Bernatowicz


Brzmienie tytułu mojego tekstu skierowuje uwagę na
dwie dyscypliny humanistyczne, socjologię oraz histo-
rię sztuki, właściwie historię kultury materialnej, której
częścią jest rzemiosło artystyczne. Można odnieść wraże-
nie, iż zamierzam skoncentrować się na porcelanie, jako
jednym z przejawów kultury materialnej, przez pryzmat
postrzegania i badania rzeczy jako przekaźników znacze-
nia społecznego, zależnego zarówno od interpretatora, jak
i od ich wytwórcy. Niewątpliwie utrwalona w świadomo-
ści naukowej perspektywa socjologiczna kształtowania się
więzi społecznych w powiązaniu z przedmiotami stanowi ważną
podstawę podejmowanych tu rozważań, ale nie tylko.
W świetle actor-networR theory
Ambicją tego tekstu jest jednak postawienie pytań obejmujących
szerzej pole badawcze niż robią to wspomniane, tradycyjne dys-
cypliny humanistyki. Zapytanie o możliwość dyskursywnego
rozwinięcia problemu, ale z apriorycznym założeniem, iż rzeczy
nie służą tylko do wyrażania znaczeń, że są „aktorami", posiada-
ją sprawczość, by posłużyć się teorią aktora-sieci (acto/^-networl?
tńeory - dalej: ANT) rozwijanej przez takich humanistów jak
Bruno Latour, Michel Callon, John Law czy Bjornar Olsen. Ba-
dacze ci, bazując na osiągnięciach tradycyjnej socjologii, an-
tropologii i kultury materialnej, proponują nowe spojrzenie na
materialne przedmioty, jako byty powiązane i oddziaływujące
wzajemnie, jednocześnie społecznie ujawniające się podczas
krótkich momentów, gdy wchodzą w interakcje z człowiekiem.
W badaniach historii sztuki, zwłaszcza zajmującej się obiektami
o fizycznej konsystencji, owa interakcja materii obiektu (dzieła)
i ludzi istniała niejako uśpiona, wydobywająca się intuicyj-
nie, a nie poddawana ukierunkowanym badaniom. Refleksja
nad produktami ceramicznymi wykonywanymi w Miśni kon-
centrowała się przede wszystkim na „materialnym" wymiarze
obiektów. Mniej lub bardziej zaawansowane badania, zwłasz-
cza w Niemczech (Saksonii), obejmowały katalogowanie, gru-
powanie, typologizację przedmiotów i identyfikację autorów
matryc, według których powielano produkty. Kierunki badaw-
czych „pasji" miały sprostać potrzebom rynku kolekcjonerskie-
go, muzealnego i antykwarycznego. Zwłaszcza, że zawężonym
identyfikacjom własnościowym towarzyszyła łatwa, za sprawą
znaków, weryfikowalność pochodzenia obiektów. Niejako w tle
pozostawał wymiar społeczny funkcjonowania przedmiotów,
rozumiany nawet w kategoriach tradycyjnej socjologii: elitar-
ność dostępu do tego typu dóbr (królowie August II, August III),
wąski krąg sasko-polskiej arystokracji wasalnej wobec Wettinów
(Sulkowscy, Flemmingowie, Bruhlowie), rody satelitarne wobec

TADEUSZ BERNATOWICZ