Żygulski, Zdzisław: Sztuka turecka (Warszawa, 1988)

16 Kipczacy, którzy w części osiedlili się potem we wschodnich rejonach Węgier. Walk z Połowcami w XII
w. dotyczy sławny epos staroruski Słowo o pułku Igora. Uczeni doszukują się reliktów języka
połowieckiego lub kipczackiego w językach niektórych tureckich ludów Kaukazu, a także Karaimów,
których nieliczni przedstawiciele w rozproszeniu zamieszkują do dzisiaj Krym, Ukrainę, Litwę i Polskę.
Warto dodać, że język kipczacko-turecki używany był w sformowanym w połowie wieku XIII państwie
Mameluków w Egipcie.

Dzieje plemion i państw wczesnotureckich, niezmiernie zawiłe i trudne do przedstawienia w
skrótowym zarysie, w znacznej mierze zdeterminowane zostały przez wystąpienie Mongołów pod
Czyngis Chanem w XIII w. Ten niebywały wstrząs spowodowany masowymi ruchami wojsk,
podbojami, rzeziami, przemieszczeniem ludności na wielką skalę, w rezultacie doprowadził do znacznej
integracji plemion tureckich. Pod nazwą Tatarów brały one udział w podbojach mongolskich.
Gigantyczne imperium Czyngis Chana, z główną siedzibą w Karakorum (dawnej stolicy Ujgurów - Kara
Bałasagun), po jego śmierci podzielone zostało na dzielnice - ułusy. Jeden z jego synów, Czagataj, objął
ułus zachodni z Azją Środkową i licznymi plemionami tureckimi. W roku 1326 następcy Czagataja
przyjęli islam. Obok arabskiego-języka Koranu-oraz literacko-kancelaryjnego języka perskiego
używany był język turecki w odmianie czagataj skiej. Pod koniec wieku XIV podupadły ułus czagatajski
został ponownie zjednoczony przez Timur Lenka, zwanego w Europie Tamerlanem, prawdopodobnie
wywodzącego się z rodu Czagataja, ale już mocno sturczonego. Timur uczynił Samarkandę stolicą swego
państwa, podbił całą Azję Środkową, Persję i część Indii, podjął wyprawy przeciwko chanowi Złotej
Ordy Tochtamyszowi, zajął dzisiejszy Irak i pokonał sułtana Turków osmańskich - Bajezida zwanego
Błyskawicą. Po śmierci Timura (1405) państwo rozpadło się, ale w różnych jego częściach rządzili
Timurydzi. Jedna ich gałąź - Baburydzi - założyła w Indiach państwo Wielkich Mogołów, ze stolicą w
Delhi. Na początku wieku XVI domeny timurydzkie opanowane zostały przez półkoczowniczy lud
turecki Uzbeków pod władzą rodu Szajbana. Uzbecy współżyli z ludnością pochodzenia irańskiego,
Tadżykami, osiadłymi również w Azji Środkowej. Na północny wschód od terytoriów uzbecko-
tadżyckich znajdowały się ziemie Kazachów (zwanych niekiedy Kirgizami), również koczowniczego
plemienia tureckiego.

Inną częścią dawnego państwa Czyngis Chana, w której element turecki dominował, było państwo
wspomnianej Złotej Ordy, położone na zachodnich rubieżach wielkiego podboju, mające zwierzchnic-
two nad księstwami ruskimi. Od wieku XIV na obszarach Złotej Ordy zapanował również islam. Ze
Złotej Ordy wyłoniły się chanaty tatarskie, kazański i krymski. Zarówno Złota Orda, jak i chanat
kazański rozbite zostały w XVI w. przez Moskwę, chanat krymski zaś już przedtem (w XV w.)
podporządkowany Turcji osmańskiej, dopiero w 1783 r. włączono do imperium rosyjskiego.

Wszystkie plemiona tureckie, o jakich była dotychczas mowa, a także inne, jak Turkmeni czy
Azerbejdżanie, miały pierwotnie charakter koczowniczy lub na pół koczowniczy; łączył je wspólny z
innymi ludami Azji, zwłaszcza Mongołami, typ organizacji społecznej i kultury; miasta, zwane bałyk,
były ośrodkami handlu. Przed przyjęciem islamu plemiona te-z wyjątkiem Ujgurów-powszechnie
wyznawały szamanizm i totemizm, uznawały autorytet wodzów; rozwinięty miały system komunika-
cyjny i informacyjny; wobec wrogów podstępne i okrutne, gościnne były dla obcych, dla podróżników i
pielgrzymów. Wykazywały wysoką inteligencję w przyswajaniu sobie cudzoziemskich wynalazków,
miały talent w dziedzinie rękodzieła artystycznego, zwłaszcza w sztukach tkackich, siodlarskich i
złotniczych, czemu towarzyszyło uwielbienie złota i drogich kamieni. Prawdziwe mistrzostwo pokazały
w komponowaniu ornamentów.

Jak powiedziano na wstępie, w rozwoju plemion tureckich istotną rolę grały motywy państwo-
wotwórcze, polegające na łączeniu rozmaitych, zwykle antagonistycznych grup, pod jednolitą,
suwerenną władzą. Rzecz jasna, procesy te przebiegały wśród ostrych walk, prowadzonych zarówno z
przeciwnikami zewnętrznymi, jak w ogniu wojen domowych. Szczególnie mocny i trwały był system
organizacyjny Turków Oguzów. Ich władza miała charakter dualistyczny, świadomie lub nieświadomie
oparta na dualizmie jako zasadzie budowy świata. T ak np. plemię rozpadało się na dwie części, tworzące
w pochodzie i w boju prawe i lewe skrzydło pod osobnymi dowódcami; wszelako naczelnym wodzem
był prowadzący prawe skrzydło.

Na początku wieku XI w Azji Środkowej, głównie w Transoksanii, przewagę zdobyło, należące do
Oguzów, plemię Seldżuków. Nazwa plemienna pochodziła od wodza Seldżuka, syna Tokaka, który
zjednoczył szereg rodów. Seldżucy byli gorliwymi wyznawcami islamu sunnickiego i w zasadzie
podlegali potężnym Gaznawidom. Podjęli wszakże walkę o uzyskanie samodzielności, w wyniku której
wnuk Seldżuka, ęagri Beg, otrzymał we władanie Chorasan. Brat Cagri Bega, Togrul Beg, zorganizował
szereg udanych wypraw wojennych, zdobywając w 1042 r. Chorezm, a następnie Persję, gdzie w