Żygulski, Zdzisław: Sztuka turecka (Warszawa, 1988)

Rozdział 6

KLASYCZNY OKRES ARCHITEKTURY
OSMAŃSKIEJ

Sułtan Bajezid II (1481 - 1512) nie wykazywał pasji wojennych, szedł w ślady swojego ojca jedynie jako
opiekun sztuk i fundator wielu dzieł architektury w stolicy i poza nią. Jego nadwornym architektem był
Hayreddin, twórca meczetu, medresy i budynków towarzyszących w Amasyi (1486). Meczet miał dwie
potężne kopuły, jedna za drugą, ustawione na ciężkich filarach, oraz po trzy mniejsze kopuły z boków.
Próbowano przy tym stworzyć równowagę przestrzenną przez maksymalne otwarcie bocznych naw.
Portyk z pięcioma kopulkami flankowały dwa minarety.

Najważniejszą społeczno-religijną fundacją Bajezida jest wielki kompleks architektoniczny w
Edime, złożony z meczetu, imaretu, szpitala, medresy, łaźni, kuchni i magazynu żywności, powstały w
latach 1484- 1488 według projektu Hayreddina. Imponującą aglomerację ponad stu kopuł koronuje
kopuła samego meczetu, mająca 21 m średnicy, posadowiona głęboko wśród czterech murów budowli,
sięgających 19 m wysokości; korpus meczetu, w formie kubicznego bloku, wykazuje odległy związek z
mekkańską Kaabą, mimo że ściany tu przepruto oknami. Po obu stronach sali modlitwy znajdują się nie
mające z nią bezpośredniej komunikacji przybudówki z pokojami gościnnymi (tabhane), niskie, każda z
dziewięcioma kopulkami. Dwa minarety i arkadowy dziedziniec ze studnią towarzyszą meczetowi.
Budynek szpitalny, wraz z azylem dla umysłowo chorych (timarhane) oraz szkołą medyczną, położony
jest po południowo-zachodniej stronie meczetu. Najważniejsza część szpitala to wielka sześciokątna sala
kopułowa ze studnią pośrodku, mająca wokół wieniec liwanów z platformami do zasiadania
(dywanami) oraz kopułowych salek z marmurowymi posadzkami. Wzdłuż prostokątnego, arkadowego
dziedzińca z trawnikiem ciągnęły się sklepione sale dla pacjentów, z osobno wydzielonymi celami dla
umysłowo chorych. W sześciobocznej sali trzy razy w tygodniu odbywały się koncerty orkiestry i
śpiewaków, stosowane „jako lekarstwo dla melancholików, niosące duchową ulgę”. Czworoboczny
budynek medresy służył wyłącznie studiom medycznym, opartym na bezpośredniej obserwacji chorych
i skutków ich leczenia różnymi środkami. Po przeciwnej stronie meczetu mieścił się imaret-hotel z
kuchnią i składami żywności. Cały ów opisany wyżej zespół „instytucji” wyposażył sułtan w personel
liczący 67 osób, w tym 21 pracowników szpitala (z naczelnym lekarzem, dwoma asystentami, dwoma
okulistami i aptekarzem).

Po doświadczeniach w Amasyi i Edirne przystąpił Hayreddin w latach 1501 - 1506 do
realizowania kompleksu meczetowego sułtana Bajezida w Stambule, ponownie podejmując problem
wielkiej przestrzeni kopułowej. Natchnieniem była tu bez wątpienia Aya Sofya, chociaż uczeni tureccy
nie są skłonni do potwierdzenia jej roli inspiracyjnej. W rzeczy samej, jak już powiedziano, było jednak
zawsze marzeniem Turków, aby prześcignąć w monumentalności wielki kościół bizantyński, który
nieustannie mieli przed oczami. Zadanie wciąż było ponad ich siły, ale krok po kroku zbliżali się do celu.
Nie rozumieli tylko, że problem nie sprowadzał się jedynie do rozmiarów kopuły, nie leżał wyłącznie w
sferze techniki i tworzywa - ważniejsze były treści ideowe, a pod tym względem sztuka bizantyńska i
sztuka osmańska rzeczywiście należały do odrębnych światów.

W zasadzie system sklepienia meczetu Bajezida nie różnił się od sklepienia Ayi Sofyi (centralna
kopuła podparta dwiema półkopułami), ale w meczecie również nad bocznymi nawami turecki
architekt rozpiął po cztery małe kopuły. Główna kopuła miała jednak zaledwie 18 m średnicy, a więc
niemal dwa razy mniej niż w wielkim kościele bizantyńskim. Po obu stronach środkowego korpusu
mieściły się aneksy tabhane, nakryte pięcioma kopulkami każdy, przed meczetem zaś - arkadowo-
kopułowy dziedziniec, ze studnią pośrodku, zarysowany na planie kwadratu; przy nim wznosiły się dwa
jednobalkonowe minarety.