Żygulski, Zdzisław: Sztuka turecka (Warszawa, 1988)

(2), (3)

(6)

130

(3)

132, 133

Rozdział 8

SERAJ SUŁTAŃSKI W OKRESIE ROZKWITU

Od drugiej połowy wieku XV przez blisko cztery wieki głównym ośrodkiem inspirującym, a do pewnego
stopnia również ośrodkiem kreacyjnym sztuki tureckiej, był pałac sułtański w Stambule, zwany
pierwotnie Nowym Serajem (Yeni Saray), w XIX w. zaś nazywany Topkapi Sarayi, czyli Pałacem
Bramy Armatniej, dziś najczęściej określany mianem Starego Seraju. W tej książce historyczny ów pałac
nazywany jest Serajem, dzisiejsza zaś jego postać muzealna nosi nazwę Topkapi Sarayi Miizesi. Jest to
nadal enklawa historii i kultury osmańskiej nie mająca sobie równych. Status muzealny chroni to
miejsce i zebrane w nim skarby. Bez bliższego zapoznania się z zespołem Seraju nie może być mowy o
zrozumieniu tureckiej sztuki. W jednym z poprzednich rozdziałów przedstawione zostały okoliczności
powstania pałacu za czasów Mehmeda Zdobywcy. Ewolucja Seraju trwała długo i jej zbadanie jest
zadaniem nader trudnym. W niniejszym zarysie punktem odniesienia będzie obecny stan komplek-
su.

Istotne znaczenie dla Seraju miały mury wyznaczające jego imperialno-sakralną przestrzeń.
Wykorzystano w znacznej części bizantyńskie mury morskie, odpowiednio je naprawiając po
zniszczeniach oblężenia w 1453 r. i zaopatrując w nowe bramy; dostawiono też przed murami na samym
brzegu morza, lub osadzono wprost na nich, małe pawilony-kioski (kdękler). Na północnym cyplu,
pomiędzy częścią Bosforu zwaną Ramieniem św. Jerzego a Złotym Rogiem, ustawiono baterie dział,
które bronić miały pałacu i kontrolować ruch statków. W tym właśnie punkcie znalazła się dobrze
strzeżona Brama Armatnia - Topkapi, od której nazwę wziął potem cały pałac. Mury odgradzające
pałac od miasta poprowadzono od Złotego Rogu, od miejsca, w którym stał tzw. Yali K6§kii wezyra
Sinana Paszy z czasów Selima I (skąd obserwowano defilady floty), prostą linią na południe, aż do tzw.
Alay Kóękii, czyli Pawilonu Procesji, znajdującego się na murach, naprzeciw pałacu wielkiego wezyra,
zwanego Wysoką Portą. Mur na całej długości był pojedynczy, z krenelażem i gankiem dla straży; miał
na tym odcinku 11 baszt, bramę i dwie furty. Bramę Żelazną (Demir Kapi) zarezerwowano dla
sułtańskich gwardzistów, zwanych „ogrodnikami” (bostanci), jedna z furt związana była z wezyrem
Sokollu, druga-z wezyrem ibrahimem, uduszonym w wyniku intryg Roksolany. Alay Kó§kii, jak
wspomniano, pełnił taką samą rolę jak ongiś bizantyńska loża cesarska na Hipodromie, kathisma, gdyż
sułtan obserwował zeń parady i zabawy ludowe odbywające się pomiędzy Wysoką Bramą a placem
przed Aya Sofya. W tym właśnie punkcie mur pałacowy pod kątem prostym załamywał się w kierunku
wschodnim. Na tym odcinku znajdowała się Brama Zimnej Wody (Soguk ęe§me Kapisi) oraz główne
wejście do pałacu - Brama Cesarska (Bab-i Hiimayun). Pierwotnie miała ona piętro z rzędem okien,
widoczne jeszcze na rycinach z XVIII i początków XIX w. Trzy były otwory wejściowe w tej bramie, a
nad środkowym napis, może z czasów Mehmeda Zdobywcy, tłumaczący się: „Oby Bóg przyniósł
wieczną sławę budowniczemu tego miejsca, oby wzmocnił jego dzieło, oby wsparł jego fundamenty”. Od
Bramy Cesarskiej mur znów zwracał się ku południowi, aby tuż za Czarną Furtą (Kara Kapi) połączyć
się z murami morskimi przy morzu Marmara.

W ciągu wieków Seraj stał się zbiorem budynków i luźnych pawilonów, czyli kiosków, sal
rezydencjonalnych i audiencjonalnych, różnych budowli urzędowych, administracyjnych i gospodar-
czych, meczetów, bibliotek, skarbców, kasami i kuchni, pomieszczeń haremowych i łaźni, studni,
fontann i ogrodów, rozłożonych wokół czterech dziedzińców, budowli wznoszonych i przebudowywa-
nych, nieustannie przyozdabianych, to znów porzucanych, rozbieranych i zastępowanych nowymi
obiektami. Ogólna koncepcja tego pałacu tkwiła ściśle w tradycji orientalnej, choć niejeden motyw