Żygulski, Zdzisław: Sztuka turecka (Warszawa, 1988)

Rozdział 4

WCZESNA ARCHITEKTURA TURECKA

W żaden sposób Turkom nie można przypisywać ustanowienia podstawowych typów architektury
muzułmańskiej, gdyż tego dzieła przed nimi dokonali Arabowie i Persowie. Pierwsze meczety powstały
w samej Arabii oraz na terytoriach wcześnie zawojowanych mieczem islamu, w Syrii i Egipcie. Meczet
był początkowo zupełnie prymitywnie skonstruowaną budowlą służącą jako miejsce wspólnej modlitwy
wiernych. Pierwszym meczetem był dom w Medynie, w którym Mahomet żył, nauczał, gdzie miewał
swe natchnione wizje i gdzie umarł. Jego towarzysze, przyjaciele i wyznawcy zbierali się właściwie na
otoczonym murem dziedzińcu tego domostwa, mającym z jednej strony jakby szopę z pni palmowych,
nakrytą palmowymi gałęziami. Kalif al-Walid wzniósł na tym miejscu w 712 r. rzeczywisty meczet z
grobem Proroka, tworząc zarazem wzór dla wielu następnych meczetów. Inne źródła podają, że w
Medynie Mahomet ze swymi towarzyszami odprawiał modły nie w swoim domu, lecz w specjalnej sali
(miejscu) modlitw, musalla. Modlono się najpierw z twarzą zwróconą ku Jerozolimie, co jednak było
przedmiotem drwin ze strony Żydów. Toteż Mahomet pewnego razu nagle zmienił kierunek tzw. kibli,
zwracając się twarzą w stronę Mekki, ku centrum przedislamskiego kultu Arabów-świątyni o formie
kubicznej, Kaabie. Znajdował się tam święty czarny kamień-meteoryt oraz kilkaset idoli różnych
arabskich szczepów; bóstwo plemienia Kurajszytów zajmowało miejsce uprzywilejowane. Na polecenie
Mahometa idole zostały usunięte, ale czarny kamień, jako symbol związku Nieba z Ziemią, pozostał.
Typ architektoniczny Kaaby, stanowiący formę w pewnym sensie doskonałą, do którego zaliczała się
również pierwsza świątynia Salomona w Jerozolimie, nie został podjęty w budownictwie meczetów.
Kaaba jednak pozostała ideowym magnesem wszystkich świątyń islamu, gdyż ku niej zwracali się w
modlitwie wierni poprzez mihrab - meczetową niszę. Ona to współtworzyła jedność ideową muzuł-
mańskiego świata. Z niezwykłą szybkością rozprzestrzeniający się islam objął kraje o wysokiej
cywilizacji śródziemnomorskiej, rychło potem dzisiejszy Irak i Iran, wszędzie tworząc nowe, oryginalne
formy architektury meczetów, realizowane przez wytrawnych architektów. Pierwotne słupy z pni
palmowych zastępowano kolumnami kamiennymi, branymi często z budowli greckich, rzymskich i
bizantyńskich, wnętrza nakrywano już nie tylko płaskimi stropami, ale coraz częściej kunsztownymi
sklepieniami i kopułami. Na terenie Syrii nawiązywano do wielokolumnowych i wielonawowych
bazylik starochrześcijańskich, w Persji zaś do kopulastych świątyń ognia oraz pałaców partyjskich i
sasanidzkich. Z architektury tychże pałaców zaczerpnięto charakterystyczną wielką niszę, otwartą na
dziedziniec, tzw. liwan albo iwan, która nota bene znana już była Rzymianom. Motywem oryginalnym
w architekturze meczetów była dostawiana do sali modłów wieża, z której muezzin wzywał wiernych na
modlitwę. Według niektórych badaczy posłużono się tu wzorem latarni morskiej, być może sławnej
latami na wyspie Faros w porcie aleksandryjskim. Inni znów przypuszczają, że minarety naśladowały
rozpowszechnione w starożytności wieże strażnicze. Preislamską genealogię miały monumentalne
grobowce - mauzolea, jak również zajazdy dla karawan - karawan seraje, a nawet szpitale. Oryginalnym
tworem islamskim była przymeczetowa szkoła wyższa-medresa-oraz dom dla ubogich i pielgrzy-
mów - imaret.

Bodaj po raz pierwszy Turcy z Transoksanii zetknęli się bezpośrednio ze światem islamu jako
żołnierze gwardii przybocznej kalifów abbasydzkich w Bagdadzie w VIII w. W następnym stuleciu ich
liczba znacznie wzrosła, gwardia kalifa Mutasima składała się już wyłącznie z Turków, a ich stały
garnizon znajdował się w mieście Samarra nad brzegiem Tygrysu, na północ od stolicy. Przypuszcza się,
że to właśnie Turcy wprowadzili do dekoracji architektonicznej Samarry tynk formowany na mokro (za