Żygulski, Zdzisław: Sztuka turecka (Warszawa, 1988)

Rozdział 3

SYSTEM DEKORACYJNY W SZTUCE
TURECKIEJ

Stanowiąca ważną część sztuki islamu sztuka turecka w zasadzie-w większości swych dziedzin-była
sztuką aikoniczną, niefiguratywną, toteż szczególnie rozwinęła ornament. Pełnił on funkcje znacznie
ważniejsze niż w sztuce europejskiej, gdyż w wielu przypadkach stanowił jedyną warstwę estetycznie
walentną, noszącą istotne, choć ukryte treści.

Powstanie, rozwój i trwanie motywów dekoracyjnych i ornamentalnych należy do trudniejszych
zagadnień historii sztuki powszechnej w ogóle, nie można tu wszelako cofnąć się przed nakreśleniem
podstawowych pojęć i poglądów w tej dziedzinie. Analiza motywów dekoracyjnych powinna mieć, jak
we wszystkich badaniach historycznych, charakter chronologiczny. W naszym przypadku jednak,
podobnie jak w wielu innych fragmentach tej książki, nie da się uniknąć metody synchronistycznej, to
jest przedstawiania zjawisk w ujęciu statycznym, bez uwzględnienia ich zmienności w czasie. Skupimy
się przede wszystkim na okresie seldżuckim i osmańskim, jako dla dojrzałej sztuki tureckiej
najważniejszych, aby wydobyć zjawiska najbardziej istotne i wspólne dla obu okresów, wracając
niekiedy w odległą przeszłość przedislamską oraz wskazując kultury heterogeniczne oddziałujące na
Turcję.

Trudno jest, jak powiedziano, operować bezwzględnymi wyznacznikami czasu, tym bardziej że
niektóre motywy zdobnicze sięgają głęboko w okresy prehistorii. Nie ulega wszakże wątpliwości, że
szeroki zespół dekoracyjnych motywów zoomorficznych stosowany przez azjatyckich koczowników, co
najmniej od I tysiąclecia p.n.e., współnależał do pra-Turków. Były to najczęściej figury walczących
zwierząt (np. drapieżników polujących na zwierzynę płową), czasem jedynie przedstawienia zwierzę-
cych głów, z profilu lub en face, oraz figury ptaków, czasem znów zwierząt mitycznych lub potworów,
zwłaszcza smoków (styl teratomorficzny). Przedstawienia zwierząt realnych były bez zarzutu, zarówno
pod względem oddania cech anatomicznych i gatunkowych, jak i ujęcia ruchu, co dobrze świadczy o
sublimacji doświadczeń i wrażeń koczowników, hodowców i myśliwych. Wizerunki zwierząt należą
zresztą do najstarszych tematów sztuki, czego najlepszym dowodem prehistoryczne malowidła w
grotach Francji i Hiszpanii oraz na skałach saharyjskich. Sztuka azjatyckich koczowników z bliżej nie
wyjaśnionych powodów dość szybko przechodziła od realizmu do abstrakcji poprzez upraszczanie
form, narzucanie modułów kompozycyjnych oraz, jak powiedziano, poprzez łączenie świata zwierzę-

9. Ornamenty zoomorficzne przekształcone w ornamenty roślinne