Żygulski, Zdzisław: Sztuka turecka (Warszawa, 1988)

Rozdział 9

SZTUKA W SŁUŻBIE DWORU SUŁTAŃSKIEGO

Podobnie jak dwór perski, bizantyński i seldżucki, podobnie jak wszystkie inne wielkie dwory
orientalne, z dworem chińskim na pierwszym miejscu, również i dwór osmański, początkowo w Bursie i
Edirne, wreszcie, i to w stopniu najdoskonalszym, w Stambule, był odbiorcą, a także producentem
rozlicznych dziel sztuki, samej architektury i wyposażenia wnętrz, niezliczonych przedmiotów
używanych w codziennym i odświętnym życiu dworu, a szczególnie ubiorów, uzbrojenia, oporządzenia
jeździeckiego i myśliwskiego, namiotów, akcesoriów stroju i klejnotów, ksiąg i albumów z miniaturami,
wreszcie różnych przyborów służących nauce, rozrywce i zabawie. Wiadomo z niektórych udostęp-
nionych dokumentów archiwalnych, że stałymi rezydentami dworu było zwykle kilkuset rzemieślni-
ków-artystów pracujących w różnych dziedzinach rzemiosła artystycznego oraz sztuki czystej, do jakiej
zaliczyć trzeba malarstwo miniaturowe i kaligrafię. Ich warsztaty znajdowały się w budynkach na
Pierwszym, może również na Drugim Dziedzińcu stołecznego Seraju. Nie ulega wątpliwości, że
znacznie większa liczba twórców dostarczających swe wyroby na dwór sułtański miała warsztaty poza
Serajem, w Stambule, w Bursie i w wielu innych miastach imperium, nawet w Kairze, Tebrizie i
Bagdadzie. Niewiele da się powiedzieć o tych wytwórcach, pośrednio tylko wiemy, że oprócz
autochtonów, Turków, Greków i Ormian, zatrudnieni byli na dworze sułtańskim artyści siłą
uprowadzeni z podbitych krajów, głównie Persowie, których sztuka dla Turków była zawsze tym, czym
sztuka grecka dla Rzymian lub sztuka chińska dla Japończyków. Artyści nadworni, pracujący pod
okiem samego sułtana, zajmowali zwykle pozycję uprzywilejowaną. Poddać się musieli, co prawda,
ostrym rygorom panującym w Seraju, ale byli de facto bezpieczni, od nikogo nie zależni (poza
urzędnikami dworu), wysoko opłacani, a nawet, kiedy ich dzieła przypadały do gustu, szczodrze
obdarowywani. Oczywiście, gdy zawodzili i popadali w niełaskę, los ich był nie do pozazdroszczenia.
Ale na tym właśnie polegała swoista demokracja tego państwa. Nikt nie był pewny swego losu;
szczęśliwym zrządzeniem mógł dostąpić zaszczytów i bogactw lub, nieszczęśliwym obrotem spraw,
oddać głowę pod miecz kata. Wyrażona w religii zasada poddawania się woli Allacha nakazywała każdy
wyrok idący z góry znosić z pokorą i pogodą ducha.

Rzemieślnicy miejscy zrzeszeni byli w cechach, w których, podobnie jak w Europie, obowiązy-
wały ścisłe przepisy; mieli oni ponadto związki z bractwami religijnymi. Najpotężniejsze były cechy
stambulskie, stanowiące istotną wytwórczą siłę w skali państwa i odgrywające w życiu społecznym i
publicznym doniosłą rolę. W drugiej połowie wieku XVI było ich około 150. Cechy uczestniczyły w
świętach religijno-państwowych, w festiwalach i zabawach ludowych, w uroczystych paradach przed
sułtanem. Na wielu miniaturach tureckich przedstawione są owe pochody, w których członkowie
cechów niosą plastyczne emblematy swych organizacji.

Spośród wszystkich rzemiosł artystycznych dla dworu sułtańskiego najwięcej znaczyły chyba te,
które były pomocne przy wykonywaniu strojów dworskich, a więc tkactwo, kuśnierstwo i skórnictwo,
krawiectwo, hafciarstwo, złotnictwo, jubilerstwo i pasamonnictwo oraz wiele jeszcze innych specjal-
ności, jak np. preparowanie i barwienie piór, a zwłaszcza projektowanie i wykonywanie turbanów oraz
innych nakryć głowy. W tych dziedzinach Turcy, wspomagani przez różne nacje orientalne, osiągnęli
szczyty kunsztu, wywołując zainteresowanie i podziw, a także chęć naśladowania w innych krajach.
Właśnie ubiory i stroje tureckie stały się istotnym czynnikiem państwowotwórczym, określającym
status społeczny, hierarchię i pozycję obywateli. Wydano regulaminy, których przekroczenie było
niebezpieczne. Używanie stroju nie odpowiadającego stanowi i randze pociągało za sobą ostre kary,