Żygulski, Zdzisław: Sztuka turecka (Warszawa, 1988)

Rozdział 1

ZARYS HISTORII TURCJI

Najstarsze siedziby plemion tureckich znajdowały się w różnych rejonach gór Ałtaj, dzisiejszej Syberii i
Mongolii. W źródłach chińskich z II tysiąclecia p.n.e. jest mowa o ludach koczowniczych w okolicach
jeziora Bajkał; ludy te można utożsamiać z ludami prototureckimi. Wiadomo dalej, że w III w. p.n.e.
ruszyły one w poszukiwaniu nowych terenów, wkraczając w domeny ówczesnego państwa chińskiego.
To przeciw nim pierwszy cesarz chiński, Szy-huang-ti, panujący w 2 poł. III w. p.n.e., zbudował sławny
Mur Chiński. Ludy te, nazywane przez chińskich kronikarzy Hiung-nu, nowsi historycy próbują
utożsamiać ze znanymi ze źródeł europejskich Hunami. Silne państwo Hiung-nu, skupiające plemiona
mongolskie i tureckie, sformowało się pomiędzy 204 i 174 r. p.n.e. na ogromnych obszarach Azji: od
jeziora Bajkał na północy do 40 równoleżnika na południu i po jezioro Bałchasz na zachodzie. To
państwo ostatecznie rozbite zostało przez Chińczyków w I w. Właściwi Hunowie pojawili się nad Wołgą
ok. 375 r. i zniszczyli istniejące tam państwo Ostrogotów, potem najechali Trację i Anatolię, zagrażając
imperium rzymskiemu. Potężne państwo huńskie, zrzeszające różne plemiona wojowniczych noma-
dów, a także plemiona słowiańskie, utworzył Atylla (444-453 r.), główną swą siedzibę obierając w
Panonii. Na wschodzie tzw. Biali Hunowie, czyli Heftalici, których pochodzenie etniczne jest niejasne,
od V w. toczyli boje z ludami irańskimi, a nawet wdzierali się do Indii. To właśnie oni pobici zostali ok.
562 r. przez lud noszący miano Turków. W tym czasie istniało na terenach dzisiejszego Kraju
Ałtajskiego państwo tureckie Tu-kiu, którego władca, Bumyn, nosił tytuł kagana. Państwo to z biegiem
czasu przybrało formę federacji, połączonych kaganatów: wschodniego i zachodniego. Także i ono
upadło pod ciosami Chin w połowie wieku VII. Pod koniec wieku VII powstało z kolei państwo tzw.
Turków Orchońskich albo Gók Turków (czyli Turków Niebieskich), sięgające na wschodzie po rzekę
Jenisej i jezioro Bajkał, na zachodzie zaś - po Jezioro Aralskie. Władali nim kaganowie: Ilteresz, potem
Kapagan i Bilge Chan. Cennym źródłem wiadomości na temat tego państwa są starotureckie teksty
runiczne na kilku kamiennych stelach odkrytych w rejonie rzeki Orchon. Obok Turków Niebieskich do
głosu dochodziły inne związki plemienne, jak np. Ujgurów, którzy zdobyli hegemonię w połowie wieku
VIII, a ich władcy, mający siedzibę w Kara Bałasagun, przyjęli manicheizm pochodzący z Persji oraz
pismo wywodzące się z Sogdiany. W połowie wieku IX rozkład państwa ujgurskiego nastąpił pod
uderzeniem Kirgizów, ale stworzona przez Ujgurów wysoka kultura przekazana została następnym
pokoleniom tureckim. Pismem ujgurskim przez długi czas posługiwali się Mongołowie i Mandżurowie.
Tymczasem na zachodzie przewagę zdobyło plemię Karłuków. Władcy pochodzenia karłuckiego
sformowali ok. 920 r. państwo Karachanidów doprowadzając do turcyzacji rozległe tereny Azji
Środkowej na północ od Amu-darii, znajdujące się do tego czasu pod panowaniem perskiej dynastii
Samanidów. Z tego też czasu zachowały się pomniki literatury tureckiej spisane w języku ujgurskim. W
państwie Karachanidów niebawem rozprzestrzeniać się zaczął islam, który miał całkowicie odmienić
losy plemion tureckich. W roku 977 na terenach dzisiejszego Afganistanu powstało tureckie państwo
Gaznawidów, które doszło do rozkwitu pod koniec wieku X pod rządami sułtana Mahmuda.

Inne plemiona tureckie i z Turkami spokrewnione, naciskane przez Mongołów, już w IX w.
rozpoczęły wielką wędrówkę na zachód, ku Europie. Madziarowie pod koniec wieku IX osiedlili się na
Nizinie Węgierskiej nad Dunajem. W wieku X na stepach przyczarnomorskich pojawili się Pieczyn-
gowie, rozbijając na szlaku swych wędrówek państwo tureckich Chazarów, którego warstwa rządząca
przyjęła religię mojżeszową. Pieczyngowie toczyli zażarte wojny z Bizancjum oraz z księstwami ruskimi.
Nieco później nadeszli Oguzowie (zwani też Uzami lub Torkami), wreszcie Kumani, czyli Połowcy albo