Żygulski, Zdzisław: Sztuka turecka (Warszawa, 1988)

Rozdział 10

SZTUKA W SŁUŻBIE WOJSKA OSMAŃSKIEGO

Imperium tureckie powstało w wyniku podbojów dokonanych mieczem, pod sztandarem Proroka.
Zagarniając coraz to nowe ziemie i poddając swemu panowaniu coraz to nowe ludy Turcy mieli
świadomość tego, że siła zbrojna jest ich jedyną pewną ostoją, ajednocześnie środkiem do przysparzania
dalszych bogactw, postrachem wrogów, szczególnie znienawidzonych giaurów, narzędziem szerzenia
islamu. Silą zresztą nie zmuszano do przyjęcia wiary Mahometa, wiedząc, że korzystniej jest postawić
stopę na karkach niewiernych, zedrzeć z nich haracz i przeprowadzić brankę. Świat, według Turków,
dzielił się na dwie części: obszar zamieszkały przez mahometan, czyli dom islamu (dar al-islam), oraz
obszar zajęty przez giaurów, czyli dom wojny (dar al-harb). Obie te części pozostawały w stanie
nieustannej wojny. Utworzona już za czasów seldżuckich organizacja rycerzy islamu, gazi, miała za cel
podsycanie walk o zwycięstwo prawdziwej wiary. W niej Turcy znajdowali mocne potwierdzenie idei
imperialnej, gdyż Mahomet niejednokrotnie obwieszczał konieczność „świętej wojny” i wyrażał
przekonanie, że władza znajduje się w cieniu miecza. Chrystusowy pacyfizm i miłość bliźniego, nawet
nieprzyjaciela, był Prorokowi zupełnie obcy; sam zresztą swej pozycji dobił się w zażartej walce, a
wszyscy jego najbliżsi przyjaciele i następcy byli żołnierzami. To głównie na skutek podbojów
muzułmańskich chrześcijaństwo, aby nie zginąć, stać się musiało również religią wojującą. Wyprawy
krzyżowe stanowiły najbardziej dramatyczny wyraz tej postawy.

Mając przeciwko sobie silne koalicje państw europejskich o dawnej tradycji wojskowej, długim
doświadczeniu strategicznym i wyposażone w doskonalą broń, a także zwalczając antagonistyczne
państwa Wschodu, zwłaszcza Persję, Turcy osmańscy odnosili jednak zwycięstwa i rozszerzali swe
zdobycze lądowe i morskie, aż utworzyli ostatecznie imperium rozłożone w trzech częściach świata,
składające się z mnóstwa krajów i mnóstwa ludów o różnych językach, rasach, obyczajach, kulturze i
religii. Chcąc je scalić i utrzymać stanęli przed zadaniem politycznym, dyplomatycznym, administra-
cyjnym i wojskowym na miarę dawnych Rzymian. Niewielu Turcja miała sprzymierzeńców-wrogów
mnóstwo, wojny prowadziła nieustannie i rzadkie były momenty bez buńczuków wbitych przed
sultańskim Serajem. Konieczna była stała gotowość wojskowa i ogromna produkcja materiałów przez
wojnę pożeranych. Osmańska regularna armia powstała już w XIV w., wciąż też ulepszany był system
wojskowy: czerpano z doświadczeń seldżuckich, arabskich i mongolskich, ale korzystano także z
doświadczeń wrogów, najpierw głównie Bizantyńczyków, a potem Węgrów, Serbów, Włochów,
Hiszpanów, Niemców i Polaków. Przede wszystkim jednak zadecydował o rozwoju militarnym własny,
niewątpliwy w tej dziedzinie talent Turków, dyscyplina i wielka przemyślność organizacyjna.

Przez długi czas armia turecka uchodziła za niezwyciężoną. Jej skład, ubiór i uzbrojenie,
przeszedłszy normalną ewolucję, ustaliły się w 2 poi. XVI w. i skodyfikowane zostały w księdze
Kanunname, wydanej przez Sulejmana Wspaniałego. Oczywiście, obraz tej armii zmieniał się w ciągu
dziesięcioleci i wieków panowania Osmanów, a więc i jego naukowa rekonstrukcja powinna mieć
charakter ewolucyjny, nie jest to jednak możliwe w tak krótkim zarysie. Jednym z fenomenów tureckiej
wojskowości, i na tym właśnie należałoby skupić uwagę w niniejszym opracowaniu, byl zgodnie
podkreślany w źródłach historycznych niesłychany splendor armii. Można więc mówić o sztuce
wojskowej tureckiej równie dobrze jak i o udziale sztuki w wojsku. Niezwykłą dbałością o dobór
najlepszych materiałów, o ich formę artystyczną i ozdobność obejmowano wszystko - ubiór, uzbrojenie
i oporządzenie, znaki wojskowe i instrumenty muzyczne, chorągwie, buńczuki i namioty, zachowując
ścisłą hierarchię stopni i dygnitarstw wojskowych. Zanim przyjrzymy się militariom tureckim o cechach
artystycznych, trzeba pokrótce przypomnieć samą strukturę osmańskiej armii w okresie rozkwitu.