Żygulski, Zdzisław: Sztuka turecka (Warszawa, 1988)

Rozdział 12

ZABYTKI SZTUKI TURECKIEJ W POLSCE

Sztuka turecka pojawiała się wszędzie tam, gdzie powiał sztandar Proroka, także i w krajach
europejskich. Najdłużej trwało panowanie tureckie na Bałkanach, przy czym pielęgnowana do czasu
najazdu kultura bizantyńska cofnęła się w zacisze klasztorów, a wielu chrześcijan, poddanych sułtana, z
biegiem czasu przyjęło islam i włączyło się tym samym w krąg kultury i sztuki tureckiej. Krócej trwała
islamizacja Węgier i nie pozostawiła tak wyraźnych śladów. Sferą wpływów osmańskich objęty został
Krym, a także Mołdawia i Wołoszczyzna. Na wszystkich tych terenach, podobnie jak w wielu
wchodzących w skład ogromnego imperium krajach Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu, pozostały
różne zabytki sztuki osmańskiej, które nie znalazły miejsca w tej książce, ale są przedmiotem badań i
publikacji współczesnych orientalistów i historyków sztuki.

Istotną zaporę dla ekspansji osmańskiej ku północy Europy tworzyła Rzeczpospolita. Jej to siła
militarna i moralna jako „przedmurza chrześcijaństwa” walnie się w końcu przyczyniła do załamania
osmańskiego imperium i położyła kres dalszym podbojom. Przez wiele wieków domeny osmańskie i
polskie, a szczególnie sfery wpływów obu państw, bezpośrednio się stykały, doprowadzając do
konfliktów zbrojnych. Ale wojny trwały krótko w porównaniu z długimi okresami pokoju, kiedy to
monarchowie obu państw wymieniali przyjazne listy, wysyłali do siebie wzajem poselstwa, opieką
otaczali kupców, negocjatorów, przedsiębiorców i artystów. Były zresztą i takie momenty, kiedy
przyjaźń przekształcała się w przymierze militarne, jak np. za czasów Jana Kazimierza, kiedy to
kontyngent tatarski, za zgodą sułtana Mehmeda IV, wspierał Polaków w walce ze Szwedami.

Mimo przynależności do całkowicie odmiennej formacji kulturowej, religijnej i etnicznej Polska
w pewnym sensie akceptowała dorobek artystyczny Turcji, a nawet fascynowała się wieloma
osiągnięciami tureckimi w tej dziedzinie. Drogą handlu nieustannie wlewały się w granice Rzeczypos-
politej najpiękniejsze wytwory tureckiego rzemiosła artystycznego, zwłaszcza tkaniny, kosztowna broń i
oporządzenie jeździeckie, przy czym, trzeba powiedzieć, w zakupach na bazarach tureckich, szczególnie
stambulskich, Polacy wykazywali wysokie znawstwo, wyczucie prawdziwej wartości i niepowszedni
smak. Drugim ważnym źródłem obecności dzieł tureckich w Polsce były zdobycze wojenne, określane w
dawnej polszczyźnie jako „dobro tureckie”. Zwycięstwo chocimskie w 1673 r. przyniosło bardzo bogate
łupy, ale Odsiecz Wiedeńska w 1683 r. - nieporównanie większe i wspanialsze. Losy wojny sprawiły, że
to właśnie Polakom przypadło wziąć szturmem namioty wielkiego wezyra Kara Mustafy, wypełnione
skarbami. Był to jeden z najświetniejszych łupów bitewnych w dziejach nowożytnych, dający się
zapewne jedynie porównać z łupami wziętymi przez Szwajcarów na Burgundczykach w kilku bitwach z
lat siedemdziesiątych wieku XV. Dzieła sztuki tureckiej i zabytki tureckiej kultury dochodziły do Polski
jednak także inną drogą: nie handlową i nie wojenną.

Na dawnych ziemiach polskich zachował się oryginalny zabytek osmańskiej architektury. Kiedy
po traktacie buczackim w 1672 r. Kamieniec Podolski wraz z częścią województwa podolskiego i
województwa bracławskiego przeszedł pod panowanie tureckie i pozostawał pod władaniem Turków aż
do pokoju karłowickiego w 1699 r„ to jest lat 27, Turcy kamieniecką katedrę przemienili w meczet,
wznosząc przy niej kamienny minaret. Przeistoczenie to musiało być jednak raczej powierzchowne,
skoro po wycofaniu się Turków z Kamieńca możliwe było rychłe przywrócenie kościołowi dawnego
stanu. Nie usunięto jednak tureckiej kazalnicy-minbaru z białego marmuru, jako że urządzenie to służyć
mogło z powodzeniem obu kultom. Nie rozebrano również minaretu, rozwiązując rzecz w ten sposób, że
na szczycie jego ustawiono figurę Matki Boskiej na półksiężycu, tu zapewne traktowanej jako symbol
triumfu wiary katolickiej nad islamem.