Żygulski, Zdzisław: Sztuka turecka (Warszawa, 1988)

WSTĘP

BADANIA NAD SZTUKĄ TURECKĄ I JEJ MIEJSCE W DZIEJACH
SZTUKI ŚWIATOWEJ

Pojęcie „sztuka turecka” da się ściślej określić jedynie o tyle, o ile wytłumaczyć można sam termin
„tureckość”. W okresie rozkwitu państwa osmańskiego słowo „Turek” oznaczało nieokrzesanego
mieszkańca wsi, ale w drugiej połowie wieku XIX nabrało innego znaczenia, kiedy wraz ze wzrostem
narodowego szowinizmu badać zaczęto genezę i początki Turcji na ogromnych terenach wschodniej i
środkowej Azji, w legendarnym Turanie, wykuwając jednocześnie mit „panturkizmu”, który najsilniej
oddziałał podczas I wojny światowej. Dziś uczeni tureccy, w części pod wpływem swych zachodnich
kolegów, ze znacznie większą ostrożnością wskazują zawiłe drogi, jakie doprowadziły do zbudowania
potężnych państw tureckich o wysokiej kulturze, nikt jednak nie ma wątpliwości co do koczowniczego
pochodzenia tego narodu.

Koczownicy owi utrzymywali się z hodowli koni, jaków i owiec na coraz to nowych terenach
pastewnych, a także z wypraw wojennych podejmowanych dla zdobywania łupu i niewolników.
Mieszkali w jurtach, wytwarzali i zdobili przedmioty służące w jeździectwie, myślistwie i walce,
kultywowali totemizm i szamanizm, ale chętnie też przyjmowali inspiracje od sąsiednich, wysokich
kultur: chińskiej, scytyjskiej, sogdyjskiej oraz perskiej. Plemiona tureckie zawsze cechowała dobra
organizacja społeczna i wojskowa oraz silny instynkt tworzenia struktur państwowych. W ciągu wieków
na rozległych przestrzeniach euroazjatyckich i afrykańskich powstało ponad 80 rozmaitych państw
tureckich, ale w wielu tych państwach Turcy stanowili jedynie warstwę rządzącą. Otóż w tym właśnie
leży główna trudność określenia tego co tureckie i tego co nietureckie. Nader często bowiem władcy
tureccy inicjowali i opłacali dzieła projektowane i wykonywane rękoma przedstawicieli podległych
nacji, mających własne bogate doświadczenie i osiągnięcia artystyczne. Ze zrozumiałych względów
uczeni tureccy pomijają udział obcych twórców w rozwoju sztuki tureckiej, z kolei zaś uczeni
reprezentujący owe obce nacje negują oryginalność kultury tureckiej. Właściwe, obiektywne rozsądze-
nie tych sprzeczności decyduje o wartości badań nad sztuką turecką.

W różnych, mniej lub bardziej efemerycznych państwach i państewkach tureckich powstawała
sztuka, której ślady są dziś obiektem poszukiwań archeologicznych i zainteresowań specjalistów.
Prawdziwą trwałość i monumentalność uzyskała sztuka turecka dzięki plemionom Oguzów, które w X
w., wędrując z pierwotnych siedzib środkowoazjatyckich w kierunku południowo-zachodnim, weszły w
sferę wpływów islamu, następnie wkroczyły do Persji, a w końcu do Azji Mniejszej, w krąg
oddziaływania chrześcijańskiego Bizancjum. Kultura i administracja perska i bizantyńska zdecydowa-
nie górowały nad dorobkiem koczowników w tych dziedzinach, nie do przebycia też wydawały się
bariery językowe, a jednak zwyciężali Turcy, głównie dzięki świetnej organizacji rodowej, dyscyplinie i
systemowi prowadzenia walki. Przede wszystkim zaś islam, jaki zaczęli wyznawać, okazał się
niezwyciężoną bronią. Potrafili w sposób twórczy spożytkować dla własnych celów wszystko to, co
zastali na podbitych ziemiach, owocujących sztuką nieprzerwanie od czasów starożytnych. Oguzowie
założyli państwo Wielkich Seldżuków, potem małoazjatyckie państwo Seldżuków zwanych konijskimi
lub anatolijskimi, wreszcie - imperium Osmanów. Sztuka produkowana w tych trzech państwach, a
zwłaszcza sztuka osmańska, najczęściej utożsamiana jest ze „sztuką turecką”, jej więc poświęci się
najwięcej miejsca w niniejszej książce.