Żygulski, Zdzisław: Sztuka turecka (Warszawa, 1988)

OD AUTORA

Moje rozmiłowanie w sztuce tureckiej wynikło z kilku przyczyn pozbawionych cech przypadkowości
lub kaprysu. W latach młodości przeżytej we Lwowie w sposób dostateczny wykształciłem w sobie
zdolność żywego reagowania na przejawy bajecznej i tajemniczej sztuki Wschodu, nieomal pod każdym
względem przeciwstawnej sztuce Zachodu: w formie, treści i sensie, w harmonii i barwie. Często
spotykało się wtedy, nie tylko w muzeach, ale i w domach prywatnych, obiekty będące śladem
odwiecznej, wschodniej kultury tego miasta: perskie kobierce, anatolijskie modlitewniki, haftowane
makaty, a nawet płachty namiotowe zdobione misternymi aplikacjami, indyjskie szale i pochodzące ze
Stambułu pasy kontuszowe, misiurki, kolczugi i damasceńskie szable, kilimy karamani oraz iznickie
fajanse. To prawda, że lwowscy Ormianie byli ruchliwymi kolporterami sztuki wschodniej, ale liczne
przedmioty, jeszcze na dobre w wieku XVIII, wykonywano z importowanych surowców morę turcaico
vel persico we własnych warsztatach kresowego miasta. Echa tej tradycji wyczuwalne były w ciągu
następnego stulecia. Pierwsze systematyczne badania Orientu w polskiej kulturze rozpoczęły się pod
koniec wieku XIX i ześrodkowały właśnie we Lwowie, czego dowodem do dziś nie przestarzałe prace
Władysława Łozińskiego, kontynuowane potem bardzo intensywnie przez Tadeusza Mańkowskiego, a
także przez Mieczysława Gębarowicza.

Po przyjeździe do Krakowa w 1945 r. zetknąłem się, jeszcze podczas studiów w dziedzinie historii
sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, z Tadeuszem Mańkowskim i doświadczyłem jego życzliwości.
Kiedy w roku 1955 wysyłano mnie do Stambułu z zaszczytną misją urządzenia tam Muzeum Adama
Mickiewicza, właśnie od Tadeusza Mańkowskiego, złożonego już wówczas ciężką chorobą, otrzymałem
napisany przez Ernesta Mamboury przewodnik w języku francuskim, który okazał się najcenniejszą
pomocą w poznawaniu fascynującego miasta. Po śmierci Mańkowskiego w roku 1956 zwróciła się do
mnie jego małżonka, Stefania, z prośbą o uporządkowanie pozostałych po mężu papierów i udział w
wydaniu przez Uniwersytet Warszawski skryptu wykładów o sztuce islamu, jakie Mańkowski miał na
uczelni krakowskiej. Notaty robione słabnącą ręką niełatwo było przystosować do potrzeb druku;
uczyniłem to jak umiałem najlepiej, ale potem, w miarę zagłębiania się w sztukę Wschodu, sam
dostrzegałem popełnione błędy. Nie mając odpowiedniego przygotowania uniwersyteckiego korzysta-
łem z pomocy przyjaciół, „czystej krwi” orientalistów. W opracowaniu dysertacji na temat chorągwi
tureckich w Polsce, wydrukowanej w 1968 r. w „Studiach do Dziejów Wawelu”, wielce pomocny był mi
Zygmunt Abrahamowicz, znakomity znawca kultury osmańskiej, źródeł historycznych i samego pisma
osmańskiego. Oprócz wspomnianej wyprawy do Stambułu w roku 1955, jeszcze trzykrotnie, w latach
1970, 1975 i 1983, miałem okazję podróżowania po Turcji.

Gdy z biegiem lat nadeszła pora jubileuszu Odsieczy Wiednia (1683 -1983), podjąłem się
trudnego i odpowiedzialnego zadania: napisania ogólnego zarysu historii sztuki tureckiej, przeznaczo-
nego nie tylko dla najbardziej zainteresowanych tą dziedziną, ale i dla szerszych kręgów czytelników. W
ciągu ostatnich trzydziestu lat badania nad sztuką turecką ogromnie się w świecie rozwinęły, zarówno w
Niemczech, Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, jak i w samej Turcji, choć niejednoznaczny
pozostał zakres tych badań, dotyczących bądź wytworów artystycznych wszelkich ludów tureckich w
przeszłości i czasie obecnym, bądź to odnoszonych tylko do Turcji w dzisiejszych granicach
państwowych. Nie ulega wątpliwości, że najwspanialszy rozkwit „sztuki tureckiej” łączy się z okresem
imperium osmańskiego, jakkolwiek właśnie wtedyjej twórcami, obok rodowitych Turków, byli również
przedstawiciele innych nacji pod panowaniem sułtańskim, a więc Grecy, Ormianie, Persowie, Serbowie,