DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.27907#0245
OBJAŚNIENIA NIEKTÓRYCH WYBRANYCH
TERMINÓW UŻYWANYCH W KSIĄŻCE
a h i - wspólnota rzemieślników lub kupców, podobna do
średniowiecznego cechu, pozostająca pod wpływami bractw
derwiszów, od XIV w. rozwinięta w tureckiej Anatolii,
a 1 e m - znak w formie rogów zwierzęcych, półksiężyca albo
stylizowanej lilii, wybijany z miedzi i złocony, wieńczący
kopuły tureckich meczetów i daszki minaretów,
arabeska -ornament roślinny wywodzący się z helleni-
styczno-rzymskiego ornamentu wici roślinnej, stosowany w
sztuce islamu, przeciwstawny plecionce geometrycznej. W
kręgu anatolijskiej sztuki tureckiej od XIV w. wytworzyła się
arabeska rumi (czyli rzymska), oparta na przekształconych
motywach palmety i akantu, i arabeska hatayi (czyli chińska),
zawierające głównie motywy kwiatów lotosu, peonii i lilii,
baj ram (tur. bayram - „święto”) - w Turcji osmańskiej
nazwa dwu wielkich świąt muzułmańskich: ,,duży” bajram był
czterodniowym świętem ofiary, obchodzonym na zakończenie
miesięcznego postu (zob. ramadan), ,,mały” bajram, czyli
trzydniowe „święto cukrowe”, obchodzono w 70 dni po
poprzednim.
b a ł y k (starotur.) - wczesne tureckie osiedle miejskie, ośro-
dek handlu i rzemiosła, budowane zwykle wokół bazaru,
meczetu, studni, łaźni i zajazdu.
b a s m a 1 a (tur. besmele) - skrót formuły: „W imię Boga
miłosiernego, litościwego”.
bedestan (tur.) - kryty bazar (odpowiadający europejskim
sukiennicom) w obrębie rynku handlowego, zwykle murowa-
ny, na planie bazylikowym, przeznaczony do handlu szczegól-
nie cennymi towarami, zwłaszcza tkaninami jedwabnymi,
bektaszyci -bractwo derwiszów założone przez Haci
Bekta§a w początkach XIV w., w którym ważną rolę odgrywały
motywy świętej wojny (dżihad). Według tradycji Bektaę przy-
czynił się do sformowania janczarów.
b u ń c z u k (tur. boncuk) - tradycyjna oznaka władzy u
ludów tureckich i mongolskich, występująca w kilku formach,
ale zawsze złożona z kulistej gałki i pęku włosia zwierzęcego
lub włosia „sztucznego” (z nitek). Rozróżnia się buńczuk do
zawieszania (na drążku, u końskiej szyi, nad tronem władcy)
oraz buńczuk-fug, z misternie splecionego, barwionego włosia
końskiego osadzonego na długim drzewcu zwieńczonym meta-
lową gałką. Buńczuki przysługiwały samemu sułtanowi (w
liczbie od 7 do 9), oraz, odpowiednio do rangi, dowódcom
wojskowym - od wielkiego wezyra do sandżakbeja; ten ostatni
miał prawo do jednego buńczuka. W polskich źródłach histo-
rycznych jest mowa o paszach dwu- i trzytulnych, czyli
posiadających dwa lub trzy buńczuki. Buńczuki, przechowy-
wane w serajach, otaczane były wielką czcią. Ceremonialnie
wynoszono je i zatykano przed pałacem na znak przygotowy-
wanej wyprawy wojennej lub myśliwskiej,
c h y 1 a t (tur. hilat) - pierwotnie szata władcy arabskiego,
zdjęta z własnych ramion i darowana w nagrodę, później w
krajach muzułmańskich w ogóle paradny ubiór wierzchni,
niekiedy podbity cennym futrem, darowywany przez władców
poddanym jako rodzaj odznaczenia z okazji nominacji na
różne urzędy lub w nagrodę za zasługi „dla dobra wiary i
państwa”, a także przyznawany posłom państw obcych i ich
świtom z okazji uroczystych posłuchań. Chylaty, dobierane
zawsze stosownie do godności i zasługi obdarowywanego,
wykonywano z rozmaitych tkanin, z drogocennych brokatów
lub gatunków tańszych, przedstawiały więc niejednakową
wartość.
c a m i - wielki meczet, świątynia muzułmańska gromadząca
wiernych na uroczyste modły w piątki lub święta,
cuerda seca (hiszp. - „suchy sznur”) - technika cera-
miczna polegająca na utrzymywaniu kolorów polewy na kaflu
podczas wypalania przez zakreślenie konturu z tlenku man-
ganu i substancji oleistej lub wosku.
ę e § m e (tur.) - studnia w formie wolno stojącego budynku,
odpowiednio dekorowana, typowa dla głównych miast osmań-
skiej Turcji.
ęintamani (czintamani) - ornament złożony z trzech kul
albo dysków ustawionych w trójkąt, uzupełniony zwykle
dwoma falistymi pasami „chmur”, powtarzającymi się w
różnym układzie w raporcie nieskończonym; przypuszczalnie
pochodzenia buddyjskiego, o znaczeniu symbolicznym, przy-
jęty w sztuce tureckiej okresu osmańskiego, zwany zwykle
„pręgami tygrysa i odbiciami stóp lamparta”,
dęli (tur. dęli - „szalony”) - członek formacji lekkiej jazdy
utrzymywanej przez paszów na pograniczu z krajami obcymi, a
także harcownik występujący w pojedynkach przed bitwą;
czasem działający pod wpływem haszyszu; przybrany skórami
dzikich zwierząt i przystrojony piórami drapieżnych ptaków,
co później naśladowała polska husaria,
derwisz (pers. „chodzący po prośbie, żebrak”; odpowied-
nik arab. terminu fakir) - w krajach muzułmańskich członek
żebrzących zgromadzeń religijnych, mający wpływ na wierze-
nia i praktyki niższych warstw społecznych, a także wojska.
Wytworzyło się ponad trzydzieści takich bractw, niektóre zaś z
nich dysponowały siedzibami w rodzaju klasztorów, określa-
nymi nazwami: chanka, zawija (tuV. zaviye) i tekke. Poprzez
muzykę, taniec i upojenie narkotyczne derwisze wprowadzali
się w stan ekstazy; mistycznie Jednocząc się z Bogiem”
wykazywali odporność na wszelki ból, co demonstrowali
zadając sobie rany, połykając rozżarzone węgle lub żywe
węże.
Dywan (arab. diwań) - w okresie przedseldżuckim i sel-
dżuckim zespół ministrów państwowych odpowiedzialnych za
sprawy administracji, jurysdykcji i finansów. W okresie osmań-
skim Dywan (w tym opracowaniu pisany z dużej litery)
TERMINÓW UŻYWANYCH W KSIĄŻCE
a h i - wspólnota rzemieślników lub kupców, podobna do
średniowiecznego cechu, pozostająca pod wpływami bractw
derwiszów, od XIV w. rozwinięta w tureckiej Anatolii,
a 1 e m - znak w formie rogów zwierzęcych, półksiężyca albo
stylizowanej lilii, wybijany z miedzi i złocony, wieńczący
kopuły tureckich meczetów i daszki minaretów,
arabeska -ornament roślinny wywodzący się z helleni-
styczno-rzymskiego ornamentu wici roślinnej, stosowany w
sztuce islamu, przeciwstawny plecionce geometrycznej. W
kręgu anatolijskiej sztuki tureckiej od XIV w. wytworzyła się
arabeska rumi (czyli rzymska), oparta na przekształconych
motywach palmety i akantu, i arabeska hatayi (czyli chińska),
zawierające głównie motywy kwiatów lotosu, peonii i lilii,
baj ram (tur. bayram - „święto”) - w Turcji osmańskiej
nazwa dwu wielkich świąt muzułmańskich: ,,duży” bajram był
czterodniowym świętem ofiary, obchodzonym na zakończenie
miesięcznego postu (zob. ramadan), ,,mały” bajram, czyli
trzydniowe „święto cukrowe”, obchodzono w 70 dni po
poprzednim.
b a ł y k (starotur.) - wczesne tureckie osiedle miejskie, ośro-
dek handlu i rzemiosła, budowane zwykle wokół bazaru,
meczetu, studni, łaźni i zajazdu.
b a s m a 1 a (tur. besmele) - skrót formuły: „W imię Boga
miłosiernego, litościwego”.
bedestan (tur.) - kryty bazar (odpowiadający europejskim
sukiennicom) w obrębie rynku handlowego, zwykle murowa-
ny, na planie bazylikowym, przeznaczony do handlu szczegól-
nie cennymi towarami, zwłaszcza tkaninami jedwabnymi,
bektaszyci -bractwo derwiszów założone przez Haci
Bekta§a w początkach XIV w., w którym ważną rolę odgrywały
motywy świętej wojny (dżihad). Według tradycji Bektaę przy-
czynił się do sformowania janczarów.
b u ń c z u k (tur. boncuk) - tradycyjna oznaka władzy u
ludów tureckich i mongolskich, występująca w kilku formach,
ale zawsze złożona z kulistej gałki i pęku włosia zwierzęcego
lub włosia „sztucznego” (z nitek). Rozróżnia się buńczuk do
zawieszania (na drążku, u końskiej szyi, nad tronem władcy)
oraz buńczuk-fug, z misternie splecionego, barwionego włosia
końskiego osadzonego na długim drzewcu zwieńczonym meta-
lową gałką. Buńczuki przysługiwały samemu sułtanowi (w
liczbie od 7 do 9), oraz, odpowiednio do rangi, dowódcom
wojskowym - od wielkiego wezyra do sandżakbeja; ten ostatni
miał prawo do jednego buńczuka. W polskich źródłach histo-
rycznych jest mowa o paszach dwu- i trzytulnych, czyli
posiadających dwa lub trzy buńczuki. Buńczuki, przechowy-
wane w serajach, otaczane były wielką czcią. Ceremonialnie
wynoszono je i zatykano przed pałacem na znak przygotowy-
wanej wyprawy wojennej lub myśliwskiej,
c h y 1 a t (tur. hilat) - pierwotnie szata władcy arabskiego,
zdjęta z własnych ramion i darowana w nagrodę, później w
krajach muzułmańskich w ogóle paradny ubiór wierzchni,
niekiedy podbity cennym futrem, darowywany przez władców
poddanym jako rodzaj odznaczenia z okazji nominacji na
różne urzędy lub w nagrodę za zasługi „dla dobra wiary i
państwa”, a także przyznawany posłom państw obcych i ich
świtom z okazji uroczystych posłuchań. Chylaty, dobierane
zawsze stosownie do godności i zasługi obdarowywanego,
wykonywano z rozmaitych tkanin, z drogocennych brokatów
lub gatunków tańszych, przedstawiały więc niejednakową
wartość.
c a m i - wielki meczet, świątynia muzułmańska gromadząca
wiernych na uroczyste modły w piątki lub święta,
cuerda seca (hiszp. - „suchy sznur”) - technika cera-
miczna polegająca na utrzymywaniu kolorów polewy na kaflu
podczas wypalania przez zakreślenie konturu z tlenku man-
ganu i substancji oleistej lub wosku.
ę e § m e (tur.) - studnia w formie wolno stojącego budynku,
odpowiednio dekorowana, typowa dla głównych miast osmań-
skiej Turcji.
ęintamani (czintamani) - ornament złożony z trzech kul
albo dysków ustawionych w trójkąt, uzupełniony zwykle
dwoma falistymi pasami „chmur”, powtarzającymi się w
różnym układzie w raporcie nieskończonym; przypuszczalnie
pochodzenia buddyjskiego, o znaczeniu symbolicznym, przy-
jęty w sztuce tureckiej okresu osmańskiego, zwany zwykle
„pręgami tygrysa i odbiciami stóp lamparta”,
dęli (tur. dęli - „szalony”) - członek formacji lekkiej jazdy
utrzymywanej przez paszów na pograniczu z krajami obcymi, a
także harcownik występujący w pojedynkach przed bitwą;
czasem działający pod wpływem haszyszu; przybrany skórami
dzikich zwierząt i przystrojony piórami drapieżnych ptaków,
co później naśladowała polska husaria,
derwisz (pers. „chodzący po prośbie, żebrak”; odpowied-
nik arab. terminu fakir) - w krajach muzułmańskich członek
żebrzących zgromadzeń religijnych, mający wpływ na wierze-
nia i praktyki niższych warstw społecznych, a także wojska.
Wytworzyło się ponad trzydzieści takich bractw, niektóre zaś z
nich dysponowały siedzibami w rodzaju klasztorów, określa-
nymi nazwami: chanka, zawija (tuV. zaviye) i tekke. Poprzez
muzykę, taniec i upojenie narkotyczne derwisze wprowadzali
się w stan ekstazy; mistycznie Jednocząc się z Bogiem”
wykazywali odporność na wszelki ból, co demonstrowali
zadając sobie rany, połykając rozżarzone węgle lub żywe
węże.
Dywan (arab. diwań) - w okresie przedseldżuckim i sel-
dżuckim zespół ministrów państwowych odpowiedzialnych za
sprawy administracji, jurysdykcji i finansów. W okresie osmań-
skim Dywan (w tym opracowaniu pisany z dużej litery)