Żygulski, Zdzisław: Sztuka turecka (Warszawa, 1988)

202 stanowił wysoką radę państwa złożoną z wielkiego wezyra,
wezyrów niższych stopni, najwyższych urzędników wojsko-
wych i innych dostojników, urzędującą w sułtańskim Seraju. Z
tego się wywodzi polski ,,dywan” jako określenie szczególnie
wspaniałego i kosztownego kobierca, gdyż takie „dywanowe”
kobierce widzieli polscy posłowie rozścielone w komnatach
stambulskiego Dywanu.

d ż i h a d (arab.) - święta wojna muzułmanów przeciwko nie-
wiernym, określona prawem Mahometa,
h a d i s (arab.) - nie spisywany, ustny przekaz nauk i czynów
Mahometa, ważna część doktryny sunnickiej.
han (tur.) - rodzaj zajazdu, zob. karawanseraj.
harem (arab.) - część domu muzułmańskiego „zakazana,
niedostępna, święta” dla obcych mężczyzn, zamieszkała przez
kobiety i nieletnie dzieci. Haremu sułtanów osmańskich
strzegli rzezańcy,
h a t a y i - zob. arabeska.

h i d ż r a (arab.) - emigracja Mahometa z wogięj mu rodzin-
nej Mekki do miasta Jatrib, późniejszej Medyr-y, w roku 622
n.e., który stał się początkiem muzułmańskiej rachuby cza-
su.

iluminacja arabska -dekoracja złożona z arabesek
lub motywów geometrycznych, malowana, z użyciem złota i
srebra, zwykle stosowana w egzemplarzach Koranu, który
nigdy nie był zdobiony miniaturami. Iluminacją zdobiono w
Koranie zwykle pierwszą stronę - zwaną unwan, co znaczy
„tytuł”, choć księdze tytułu nie dawano, a także pierwsze
wiersze wstępnego rozdziału (al-Fatiha) oraz początkowe
wiersze następnych - te już nie tak bogato. Kolofon, czyli
notka zawierająca nazwisko kopisty i datę dzieła, nie był
zdobiony.

imaret (arab.) - publiczna jadłodajnia, w której zwykle
serwowano zupę, będąca częścią sułtańskiej fundacji (kulliye)
lub po prostu instalowana przy wielkich meczetach,
islam (arab. „pogodzenie się, ukorzenie się”) - nazwa religii
mahometańskiej, której podstawowym nakazem jest właśnie
„ukorzenie się” przed Allachem i „pogodzenie się” z jego wolą
i wyrokami.

Kaaba (arab.) - przedmuzułmańska świątynia w Mekce, w
kierunku której zwracają się wyznawcy islamu podczas mod-
litwy. Ma ona formę kubiczną, stoi pośrodku wielkiego
arkadowego dziedzińca i zawiera wmurowany w ścianę sławny
czarny kamień, meteoryt, relikt pierwotnego arabskiego kultu.
Dziedziniec Kaaby otacza siedem minaretów.
kaftan-wT urcji osmańskiej długa wierzchnia szata z sukna
lub złotogłowiu, czasem podbita futrem, wkładana na uroczy-
stości, a także nadawana jako rodzaj odznaczenia (zob. chylat).
Dworzanin sułtana lub wielkiego wezyra, do którego obowiąz-
ków należało ceremonialne przyodziewanie w kaftany osób
wyróżnionych w ten sposób, nosił tytuł kaftanci.
karawanseraj (pers.) - zajazd; karawanseraje budowano
na głównych szlakach karawan, zwykle co 25 km, czyli w
odległości jednodniowej podróży, lub w osiedlach przy ryn-
kach handlowych, dla wygody kupców i kupujących. Kara-
wanseraj miejski był zazwyczaj targowiskiem specjalnych
towarów, gromadził kupców przybywających z jednej okolicy
czy z tego samego kraju. Tradycja karawanseraju sięga greckiej
i rzymsko-bizantyńskiej instytucji zwanej ksenodocheion. W
wielkim karawanseraju oprócz pomieszczeń dla zwierząt,
juków i wozów oraz kwater mieszkalnych dla ludzi, znajdowała
się studnia, łaźnia, magazyn i sklep z żywnością oraz Przybo-
rami koniecznymi w podróży, apteka, izba pomocy lekarskiej i
weterynaryjnej, a także mały meczet. Zwyczajny zajazd, nie
posiadający tylu udogodnień, nosił nazwę han.
kibla (arab.) - kierunek Mekki, a ściślej - Kaaby, wskazy-
wany w meczecie za pomocą mihrabu, umieszczonego w
ścianie położonej pod kątem prostym do tego kierunku.
Dokładność kibli różny miała stopień, trafiały się poważne

omyłki. Do pomiarów służyły specjalne instrumenty, także
astrolabia, te jednak często zawodziły. O ile w seldżuckiej
Anatolii medresy nie były orientowane według kibli, u Osma-
nów orientowano zarówno meczety, jak i medresy, a nawet
szpitale.

k i-1 i n (chińs.) - mityczne zwierzę chińskie, rogaty czworo-
nóg, występujący sporadycznie w sztuce perskiej i osmańsko-
tureckiej.

kiosk (tur. kó$k, pers. kuszk) - pałacyk lub pawilon, często
złożony jedynie z sali przyjęć, służący ceremoniom lub świą-
tecznym uroczystościom. Mała skala budowli zapewniała
większą intymność nastroju niż wielkie sale pałacowe,
kuficzne pismo {kufi) - pismo arabskie o literach regu-
larnych i liniach załamujących się pod kątem prostym, wyna-
lazek, który legenda przypisuje miastu Kufa w Iraku; używane
za czasów Omajjadów, rozwinięte w tekstach koranicznych od
IX do XI w., w okresie seldżuckim występujące w formach
dekoracyjnych, z motywami plecionek, listków lub kwiatów, a
nawet ludzkich główek; od końca XI w. wypierane przez styl
kaligraficzny nashi.

k u r s i (tur. kursu) - podium w meczecie, w pobliżu mihrabu,
przeznaczone dla imama; zwykle bogato zdobione,
kulliye (tur.) - wielka fundacja sułtańska. której ośrodkiem
był wielki meczet, wokół którego znajdowały się szkoły
teologiczne (medresy) o poziomie uniwersyteckim, pomiesz-
czenia mieszkalne, jadłodajnia, łaźnia, bazar, biblioteka, szpi-
tal, a także mauzoleum. Pierwocin tej instytucji można się
dopatrywać u Seldżuków i w mameluckim Egipcie, ale wzor-
cową fundacją osmańską była Mehmediye sułtana Mehmeda
Zdobywcy, wzniesiona na miejscu kościoła śś. Apostołów w
Stambule. Kulliye symbolizowało całkowitą zwierzchność suł-
tana nad życiem duchowym i intelektualnym poddanych,
lale (tur.) - tulipan, od którego wziął nazwę okres w sztuce
tureckiej XVIII w. (Lale Devri), charakteryzujący się przeję-
ciem wielu motywów sztuki europejskiej, zwłaszcza francu-
skiego rokoka. Tulipan jako motyw dekoracyjny, popularny w
Turcji od XV w., w Okresie Tulipana cieszył się szczególnym
powodzeniem.

1 i w a n (iwan lub ejwan) - sklepiony pojedynczy portyk,
czasem wiodący do sklepionej sali, występujący już w sasanidz-
kiej architekturze jako miejsce ceremonialnych przyjęć i jako
sala audiencjonalna pałacu (m.in. w Ktezyfonie koło Bagdadu),
w pełni rozwinięty w architekturze Gaznawidów i Seldżuków,
zachował swą funkcję w pałacach, ale stosowany był też jako
miejsce modlitwy w meczecie, jako sala wykładowa w medre-
sie, sala szpitalna i komnata karawanseraju; zwykle ustawiony
na osi budynku, po trzech lub czterech jego stronach. Chociaż
uważany głównie za motyw architektoniczny perski, liwan
rozpowszechnił się w architekturze niemal wszystkich krajów
muzułmańskich od Azji Środkowej po Egipt,
m a k s u r a (arab.) - miejsce wydzielone, rodzaj trybuny lub
loży dla kalifa bądź sułtana w wielkim meczecie, grające rolę w
ceremoniale dworskim, ale także mające stanowić ochronę
przed zamachami.

meczet (arab. mesdżid - „miejsce pokłonów”) - świątynia
muzułmańska, według reguł islamu mająca skupiać wszystkich
wiernych danej gminy, stąd w miarę rozrastania się miast
zwiększano rozmiary budynków; ostatecznie zdecydowano się
na budowanie wielu meczetów w jednym mieście,
m e d a h i 1 - ornament popularny w sztuce perskiej i tureckiej
w formie pasa lub fryzu z powtarzających się w raporcie
nieskończonym, schematycznych trójlistnych lilii, skierowa-
nych na przemian raz w dół, raz w górę; niekiedy zwany blanką
turecką.

m e d r e s a (arab.) - oficjalna instytucja służąca nauczaniu
teologii muzułmańskiej, Koranu i hadisów, ze specjalnym
uwzględnieniem prawa kanonicznego, a także innych gałęzi
wiedzy. Była to zwykle pobożna fundacja obejmująca'oprócz