DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.45212#0032
Zapomniana pracownia
w centrum skrzydła okiennego lub sufitowego świetlika) z motywem bukietu, głowy, krajobrazu, herbu, posta-
ci lub sceny (np. alegorycznej), drugą grupę - herby pojedyncze lub podwójne, mniejsze namalowane na jed-
nym kawałku szkła, większe na kilku szkłach łączonych listwami ołowiu (niektóre szkła były szlifowane).
Trzecia grupa to popularne oszklenia gomułkowe. Do ulubionych witraży tej grupy należały oszklenia gomuł-
kowe stanowiące obramienie dla malowideł witrażowych. Czwarta grupa to witraże alegoryczne z wyobraże-
niami np. Sztuki, Architektury, Muzyki, Poezji, Malarstwa, Przemysłu, Górnictwa, Handlu, Żartu, Zabawy,
Tańca, Czterech Pór Roku.
Poza witrażami utrzymanymi w jednej konwencji stylowej, w latach 80. i 90. XIX w. powstawało wiele witra-
ży stylowo eklektycznych, które, jak się wydaje, najczęściej wykonywano w technikach mieszanych.
Rozpoczęcie produkcji witraży w stylu secesji nie wiązało się z zaprzestaniem wytwarzania witraży w sty-
lach historycznych. Witraże secesyjne początkowo wzbudziły zainteresowanie przede wszystkim środowisk
mieszczańskich. Kościelne i świeckie władze do nowych osiągnięć stylowych zachowywały dystans i wybiera-
ły witraże w stylach czerpiących z przeszłości. Trudno ocenić, czy wynikało to z konserwatyzmu tych kręgów,
czy też było reperkusją poglądów naukowego historyzmu preferującego wnętrza stylistycznie jednorodne, co
sprowadzało się do stylistycznego podporządkowania witrażownictwa architekturze.
Za prekursora twórców typowo secesyjnych witraży uchodzi Amerykanin Touis Comfort Tiffany, zajmujący
się zarówno opracowywaniem i produkcją nowych typów szkła, jak i projektowaniem witraży. Jego witraże
formalnie były bliskie stylowi wczesnej secesji (niem. Florale Jugendstil), której głównym środkiem wyrazu była
linia falista, a do ulubionych motywów ikonograficznych należały strzeliste lub wijące się kwiaty, ptaki o de-
koracyjnej linii lub barwnym upierzeniu, np. łabędź, paw i papuga, krajobrazy z łagodnymi wzgórzami, wodą,
sylwetki smukłych długowłosych kobiet. Kolorystyka wyrobów Tiffany'ego była wyszukana, barwy złamane
lub nasycone. Tiffany, powołując się na średniowieczne wzorce (z okresu romanizmu), spopularyzował w wi-
trażownictwie przełomu XIX i XX w. technikę oszklenia mozaikowego. Twierdził, że tylko ona nie fałszuje ma-
teriału, czyli szkła. Odrzucał malowanie szkieł nie tylko emaliami, ale i patyną, bo uważał, że to wprowadza
czynnik niejasności. Podobieństwo witraży Tiffany'ego do średniowiecznych ograniczało się wyłącznie do tech-
niki, gdyż temat, styl, rodzaj szkieł, funkcja witraży były zupełnie odmienne. Około 1880 r. Tiffany wynalazł
szkło opalowe (zwane też szkłem mąconym) - o niejednolitym kolorze, które zawiera albo różne odcienie tej samej
barwy, albo jest wielobarwne. Tiffany przeprowadzał eksperymenty na szkle we własnych hutach Corona
w Nowym Jorku. W rezultacie powstawały różne odmiany szkieł opalowych, szkła z zatapianymi płatkami lub
nitkami złota, srebra, szkła jednobarwne o połyskującej złotem powierzchni. Tego typu szkła, pokazane po raz
pierwszy w 1893 r. na wystawie światowej w Chicago, również w Europie zrobiły furorę i były powszechnie
stosowane w witrażownictwie secesyjnym, podobnie jak szkła wielowarstwowe trawione techniką Luce Floreo
(wynalezioną około 1895 r. przez monachijskiego malarza O. Dillmanna), a także przejrzyste szkła o barwie złota.
W Niemczech witraże secesyjne w typie Tiffany'ego stały się szybko znane przede wszystkim dzięki Karlowi
Engelbrechtowi, witrażownikowi i właścicielowi pracowni w Hamburgu, który od lat 80. XIX w. pracował już
w technice oszklenia mozaikowego. Engelbrecht, po odwiedzeniu wraz z Hansem Christiansenem wystawy
w Chicago (1893), uległ fascynacji twórczością Tiffany'ego, w której odnalazł podobne do własnych źródła
inspiracji i dążenia. Wzorując się na Engelbrechcie, w latach 90. XIX w. w tej technice pracowali już m.in. E W.
Holler z Krefeld, bracia Liebertowie i J. Goller z Drezna, Carl van Treeck z Monachium.
W witrażach secesyjnych stosowano chętnie prasowane szkło przemysłowe, które charakteryzowało się dużym
zróżnicowaniem faktury. Wzornik reklamowy z 1911 r. (połączonych zakładów szkła w Zwiesel i w Pirnie)
oferuje dwadzieścia trzy typy szkła fakturowego, np. szkło z pionowymi falującymi smugami, z gwiazdami,
z wzorem „plaster miodu", z poprzecznymi falami, z wytłaczanymi gruzełkami, granulkami, słonecznikami,
zygzakami, spiralami, cekinami73.
Kolorystyka witraży secesyjnych była zróżnicowana, a w porównaniu z witrażami poprzedniej epoki bar-
dziej wyszukana i przemyślana. Obok kompozycji o barwach intensywnych, łączonych ze złotem lub srebrem,
w popularnych wówczas witrażach z motywami krajobrazowymi tonacja zbliżała się do kolorów natury, tym
73 Ornamentglasmuster der Verenigten Zwieseler und Pirnaer Farbenglaswerke Aktiengesellschaft in München, [w:j Leitfaden für das Glaserge-
werbe, Berlin 1911.
28
w centrum skrzydła okiennego lub sufitowego świetlika) z motywem bukietu, głowy, krajobrazu, herbu, posta-
ci lub sceny (np. alegorycznej), drugą grupę - herby pojedyncze lub podwójne, mniejsze namalowane na jed-
nym kawałku szkła, większe na kilku szkłach łączonych listwami ołowiu (niektóre szkła były szlifowane).
Trzecia grupa to popularne oszklenia gomułkowe. Do ulubionych witraży tej grupy należały oszklenia gomuł-
kowe stanowiące obramienie dla malowideł witrażowych. Czwarta grupa to witraże alegoryczne z wyobraże-
niami np. Sztuki, Architektury, Muzyki, Poezji, Malarstwa, Przemysłu, Górnictwa, Handlu, Żartu, Zabawy,
Tańca, Czterech Pór Roku.
Poza witrażami utrzymanymi w jednej konwencji stylowej, w latach 80. i 90. XIX w. powstawało wiele witra-
ży stylowo eklektycznych, które, jak się wydaje, najczęściej wykonywano w technikach mieszanych.
Rozpoczęcie produkcji witraży w stylu secesji nie wiązało się z zaprzestaniem wytwarzania witraży w sty-
lach historycznych. Witraże secesyjne początkowo wzbudziły zainteresowanie przede wszystkim środowisk
mieszczańskich. Kościelne i świeckie władze do nowych osiągnięć stylowych zachowywały dystans i wybiera-
ły witraże w stylach czerpiących z przeszłości. Trudno ocenić, czy wynikało to z konserwatyzmu tych kręgów,
czy też było reperkusją poglądów naukowego historyzmu preferującego wnętrza stylistycznie jednorodne, co
sprowadzało się do stylistycznego podporządkowania witrażownictwa architekturze.
Za prekursora twórców typowo secesyjnych witraży uchodzi Amerykanin Touis Comfort Tiffany, zajmujący
się zarówno opracowywaniem i produkcją nowych typów szkła, jak i projektowaniem witraży. Jego witraże
formalnie były bliskie stylowi wczesnej secesji (niem. Florale Jugendstil), której głównym środkiem wyrazu była
linia falista, a do ulubionych motywów ikonograficznych należały strzeliste lub wijące się kwiaty, ptaki o de-
koracyjnej linii lub barwnym upierzeniu, np. łabędź, paw i papuga, krajobrazy z łagodnymi wzgórzami, wodą,
sylwetki smukłych długowłosych kobiet. Kolorystyka wyrobów Tiffany'ego była wyszukana, barwy złamane
lub nasycone. Tiffany, powołując się na średniowieczne wzorce (z okresu romanizmu), spopularyzował w wi-
trażownictwie przełomu XIX i XX w. technikę oszklenia mozaikowego. Twierdził, że tylko ona nie fałszuje ma-
teriału, czyli szkła. Odrzucał malowanie szkieł nie tylko emaliami, ale i patyną, bo uważał, że to wprowadza
czynnik niejasności. Podobieństwo witraży Tiffany'ego do średniowiecznych ograniczało się wyłącznie do tech-
niki, gdyż temat, styl, rodzaj szkieł, funkcja witraży były zupełnie odmienne. Około 1880 r. Tiffany wynalazł
szkło opalowe (zwane też szkłem mąconym) - o niejednolitym kolorze, które zawiera albo różne odcienie tej samej
barwy, albo jest wielobarwne. Tiffany przeprowadzał eksperymenty na szkle we własnych hutach Corona
w Nowym Jorku. W rezultacie powstawały różne odmiany szkieł opalowych, szkła z zatapianymi płatkami lub
nitkami złota, srebra, szkła jednobarwne o połyskującej złotem powierzchni. Tego typu szkła, pokazane po raz
pierwszy w 1893 r. na wystawie światowej w Chicago, również w Europie zrobiły furorę i były powszechnie
stosowane w witrażownictwie secesyjnym, podobnie jak szkła wielowarstwowe trawione techniką Luce Floreo
(wynalezioną około 1895 r. przez monachijskiego malarza O. Dillmanna), a także przejrzyste szkła o barwie złota.
W Niemczech witraże secesyjne w typie Tiffany'ego stały się szybko znane przede wszystkim dzięki Karlowi
Engelbrechtowi, witrażownikowi i właścicielowi pracowni w Hamburgu, który od lat 80. XIX w. pracował już
w technice oszklenia mozaikowego. Engelbrecht, po odwiedzeniu wraz z Hansem Christiansenem wystawy
w Chicago (1893), uległ fascynacji twórczością Tiffany'ego, w której odnalazł podobne do własnych źródła
inspiracji i dążenia. Wzorując się na Engelbrechcie, w latach 90. XIX w. w tej technice pracowali już m.in. E W.
Holler z Krefeld, bracia Liebertowie i J. Goller z Drezna, Carl van Treeck z Monachium.
W witrażach secesyjnych stosowano chętnie prasowane szkło przemysłowe, które charakteryzowało się dużym
zróżnicowaniem faktury. Wzornik reklamowy z 1911 r. (połączonych zakładów szkła w Zwiesel i w Pirnie)
oferuje dwadzieścia trzy typy szkła fakturowego, np. szkło z pionowymi falującymi smugami, z gwiazdami,
z wzorem „plaster miodu", z poprzecznymi falami, z wytłaczanymi gruzełkami, granulkami, słonecznikami,
zygzakami, spiralami, cekinami73.
Kolorystyka witraży secesyjnych była zróżnicowana, a w porównaniu z witrażami poprzedniej epoki bar-
dziej wyszukana i przemyślana. Obok kompozycji o barwach intensywnych, łączonych ze złotem lub srebrem,
w popularnych wówczas witrażach z motywami krajobrazowymi tonacja zbliżała się do kolorów natury, tym
73 Ornamentglasmuster der Verenigten Zwieseler und Pirnaer Farbenglaswerke Aktiengesellschaft in München, [w:j Leitfaden für das Glaserge-
werbe, Berlin 1911.
28