DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.45212#0031
Sztuka witrażowa w Niemczech w latach 1870-1945
Od lat 40. do 60. XIX w. zakłady witrażowe w Niemczech realizowały zlecenia przede wszystkim do obiek-
tów sakralnych i świeckich budowli publicznych. W budownictwie mieszczańskim witraże były stosowane
sporadycznie. Przypuszczalnie na brak barwnych przeszkleń w pomieszczeniach mieszkalnych wpłynęła moda
jasnych wnętrz w stylu biedermeieru. Być może nie bez znaczenia była również cena witraży, ówcześnie jesz-
cze dość wysoka69 70. Dopiero zmiana stosunków gospodarczych i mody w wystroju wnętrz wprowadziła witra-
że do mieszkań.
Po zakończeniu zwycięskiej dla Niemców wojny 1870/1871 r., m.in. dzięki olbrzymiej kontrybucji wojennej
oraz powojennej koniunkturze, wzrósł dobrobyt niemieckiego mieszczaństwa, które umocniło się na pozycji
zleceniodawców obok tradycyjnych klientów zakładów witrażowych, tj. władz państwowych, miejskich i ko-
ścielnych. Wówczas jako idealny mieszczański styl wylansowano neorenesans. Tę epokę przybliżały świeżo
powstałe dzieła A. Ortweina Deutsche Renaissance (1871) oraz W. Lübkego Geschichte der deutschen Renaissance
(1873). W wydanym w 1880 r. dziele Das deutsche Zimmer der Renaissance. Anregungen zu häuslicher Kunstpflege
G. Hirth zaproponował, aby czynić tak samo, jak renesansowe mieszczaństwo i pomieszczenia mieszkalne
wyposażać w witraże, które, zgodnie z historycznymi wzorami, miały obejmować całe okno albo być wstawia-
ne jako medaliony (lub szkła gabinetowe) w oszklenie gomułkowe lub w oszklenie ze szkieł w kształcie rautów.
Hirth preferował przy tym oszklenia gomułkowe z powodu zdolności rozpraszania światła. Warto podkreślić,
że nie polecał do neorenesansowych witraży określonych motywów ikonograficznych 0. Wkrótce licznie po-
wstające neorenesansowe wnętrza mieszczańskie, które nie ustępowały pod względem wystroju apartamen-
tom arystokracji, rzeczywiście zaczęto ozdabiać utrzymanymi w tym samym stylu witrażami. Wzorów do nich
szukano z jednej strony (podobnie jak na początku XIX w.) w drukowanych grafikach i malarstwie tablicowym
renesansu, z drugiej - w XVI- i XVII-wiecznych szwajcarskich oraz frankońskich witrażach gabinetowych71.
Najchętniej sięgano po dzieła Dńrera i Holbeina, uważanych za głównych mistrzów renesansu niemieckiego,
ale czerpano także z twórczości Memlinga i manierysty Hendrika Goltziusa. Niekiedy wzorce traktowano
z dużą dowolnością - np. jeżeli we wzorze nie było zachowane architektoniczne lub ornamentalne obramienie
wyobrażonej sceny, to dodawano pseudorenesansową architekturę, ramkę własnego projektu, lub brano te
elementy z innego wzornika.
Wzrastające od lat 70. XIX w. zapotrzebowanie na witraże do wnętrz mieszkalnych spowodowało, że dzia-
łające pracownie gwałtownie się rozrastały. Jednocześnie powstawało mnóstwo nowych firm, które specjalizo-
wały się wyłącznie w produkcji malowideł witrażowych do takich apartamentów. W Niemczech do tych ostat-
nich należały np. firmy Didden & Busch, L. Jessel, A. Schell, J. Scherer itd.72
W latach 80. i 90. XIX w. zrehabilitowanie baroku i rokoka przyniosło witrażownictwu poszerzenie katalogu
form stylistycznych. Nowa moda nie osłabiła popularności techniki malowidła witrażowego. W latach 80. XIX w.
wykonywano jeszcze wiele malowideł witrażowych lub stosowano chętnie - jak wyżej wspomniano - technikę
mieszaną, przy której znaczną powierzchnię witraża pokrywano emaliami.
Wszelkie nowinki stylistyczne szybko przyjmowały się w witrażach przeznaczonych do wnętrz świeckich.
Druga część katalogu firmy Oidtmanna z Linnich (1876) przynosi informacje o ikonografii i schematach kompozy-
cyjnych w witrażach świeckich produkowanych około 1880 r. Pierwszą grupę tworzą medaliony (medalion
69 Beines cytuje tę opinię za Oidtmannem („Faltblatt" 1862, s. 98).
70 A. Ortwein, Deutsche Renaissance, 1871; W. Lübke, Geschichte der deutschen Renaissance, 1873; G. Hirth, Das deutsche Zimmer der
Renaissance. Anregungen zu häuslicher Kunstpflege, München 1880.
71 W. Lübke, Über die alten Glasgemälde der Schweiz, Zürich 1866.
72 Beines, op. cit.
27
Od lat 40. do 60. XIX w. zakłady witrażowe w Niemczech realizowały zlecenia przede wszystkim do obiek-
tów sakralnych i świeckich budowli publicznych. W budownictwie mieszczańskim witraże były stosowane
sporadycznie. Przypuszczalnie na brak barwnych przeszkleń w pomieszczeniach mieszkalnych wpłynęła moda
jasnych wnętrz w stylu biedermeieru. Być może nie bez znaczenia była również cena witraży, ówcześnie jesz-
cze dość wysoka69 70. Dopiero zmiana stosunków gospodarczych i mody w wystroju wnętrz wprowadziła witra-
że do mieszkań.
Po zakończeniu zwycięskiej dla Niemców wojny 1870/1871 r., m.in. dzięki olbrzymiej kontrybucji wojennej
oraz powojennej koniunkturze, wzrósł dobrobyt niemieckiego mieszczaństwa, które umocniło się na pozycji
zleceniodawców obok tradycyjnych klientów zakładów witrażowych, tj. władz państwowych, miejskich i ko-
ścielnych. Wówczas jako idealny mieszczański styl wylansowano neorenesans. Tę epokę przybliżały świeżo
powstałe dzieła A. Ortweina Deutsche Renaissance (1871) oraz W. Lübkego Geschichte der deutschen Renaissance
(1873). W wydanym w 1880 r. dziele Das deutsche Zimmer der Renaissance. Anregungen zu häuslicher Kunstpflege
G. Hirth zaproponował, aby czynić tak samo, jak renesansowe mieszczaństwo i pomieszczenia mieszkalne
wyposażać w witraże, które, zgodnie z historycznymi wzorami, miały obejmować całe okno albo być wstawia-
ne jako medaliony (lub szkła gabinetowe) w oszklenie gomułkowe lub w oszklenie ze szkieł w kształcie rautów.
Hirth preferował przy tym oszklenia gomułkowe z powodu zdolności rozpraszania światła. Warto podkreślić,
że nie polecał do neorenesansowych witraży określonych motywów ikonograficznych 0. Wkrótce licznie po-
wstające neorenesansowe wnętrza mieszczańskie, które nie ustępowały pod względem wystroju apartamen-
tom arystokracji, rzeczywiście zaczęto ozdabiać utrzymanymi w tym samym stylu witrażami. Wzorów do nich
szukano z jednej strony (podobnie jak na początku XIX w.) w drukowanych grafikach i malarstwie tablicowym
renesansu, z drugiej - w XVI- i XVII-wiecznych szwajcarskich oraz frankońskich witrażach gabinetowych71.
Najchętniej sięgano po dzieła Dńrera i Holbeina, uważanych za głównych mistrzów renesansu niemieckiego,
ale czerpano także z twórczości Memlinga i manierysty Hendrika Goltziusa. Niekiedy wzorce traktowano
z dużą dowolnością - np. jeżeli we wzorze nie było zachowane architektoniczne lub ornamentalne obramienie
wyobrażonej sceny, to dodawano pseudorenesansową architekturę, ramkę własnego projektu, lub brano te
elementy z innego wzornika.
Wzrastające od lat 70. XIX w. zapotrzebowanie na witraże do wnętrz mieszkalnych spowodowało, że dzia-
łające pracownie gwałtownie się rozrastały. Jednocześnie powstawało mnóstwo nowych firm, które specjalizo-
wały się wyłącznie w produkcji malowideł witrażowych do takich apartamentów. W Niemczech do tych ostat-
nich należały np. firmy Didden & Busch, L. Jessel, A. Schell, J. Scherer itd.72
W latach 80. i 90. XIX w. zrehabilitowanie baroku i rokoka przyniosło witrażownictwu poszerzenie katalogu
form stylistycznych. Nowa moda nie osłabiła popularności techniki malowidła witrażowego. W latach 80. XIX w.
wykonywano jeszcze wiele malowideł witrażowych lub stosowano chętnie - jak wyżej wspomniano - technikę
mieszaną, przy której znaczną powierzchnię witraża pokrywano emaliami.
Wszelkie nowinki stylistyczne szybko przyjmowały się w witrażach przeznaczonych do wnętrz świeckich.
Druga część katalogu firmy Oidtmanna z Linnich (1876) przynosi informacje o ikonografii i schematach kompozy-
cyjnych w witrażach świeckich produkowanych około 1880 r. Pierwszą grupę tworzą medaliony (medalion
69 Beines cytuje tę opinię za Oidtmannem („Faltblatt" 1862, s. 98).
70 A. Ortwein, Deutsche Renaissance, 1871; W. Lübke, Geschichte der deutschen Renaissance, 1873; G. Hirth, Das deutsche Zimmer der
Renaissance. Anregungen zu häuslicher Kunstpflege, München 1880.
71 W. Lübke, Über die alten Glasgemälde der Schweiz, Zürich 1866.
72 Beines, op. cit.
27