DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.45212#0021
Przemiany w witrażownictwie
od średniowiecza do XVIII w.
Witraż (franc. le vitrail, niem. Glasmalerei, ang. stained glass, wł. le vetrate) w rozumieniu tradycyjnym to
wypełnienie okna z barwnych szkieł ułożonych w formie mozaiki w kompozycję figuralną bądź ornamentalną.
Kawałki szkieł w witrażu łączy się ołowianymi listwami, zwanymi również szprosami (czasem także dwute-
ownikiem - od kształtu przekroju listwy ołowianej).
Witraż nierozerwalnie kojarzy się ze strzelistym wnętrzem gotyckiego kościoła33. Istotnie, „złoty wiek" wi-
trażownictwa datuje się od czasów, kiedy opat Suger polecił ozdobić witrażami pierwszą gotycką budowlę -
chór kościoła w Saint-Denis (1144 r.) - i trwa nieprzerwanie przez okres rozwiniętego i późnego gotyku. Jednak
technika witrażowa wykształciła się już w epoce karolińskiej, ewoluując z wcześniejszych opraw okiennych
typu claustra i transenne, znanych zarówno w starożytnym Rzymie (Pompeje, Herkulanum), jak i na terenie
Bizancjum (Hagia Sofia w Konstantynopolu). Były to płyty marmurowe lub alabastrowe z ażurowymi otwora-
mi, w których umieszczano kolorowe szybki. Stosowano też ramy z drewna, brązu i stiuku. Te ostatnie były
szczególnie popularne w architekturze islamu w czasach dynastii Omajadów, przy czym tam szklono okna wy-
łącznie bezbarwnymi szybkami. Sztywna rama kamienna lub drewniana ograniczała zasób stosowanych form
do prostych wzorów geometrycznych. Zastąpienie jej giętką, plastyczną listwą ołowianą (wynalazek z XI w.)
pozwoliło na bardziej swobodne komponowanie motywów, także figuralnych, oraz umożliwiło wykonywanie
witraży o większych rozmiarach.
Wiedzę o tym, jak robiono witraże w średniowieczu, przynosi Diversarium artium schedula, dzieło niemiec-
kiego mnicha Teofila z XII w. Autor opisuje proces powstawania witraża ze szkła sporządzonego z dwóch
części popiołu z drewna bukowego i paproci oraz z jednej części piasku. Stosowano głównie szkło barwione
w masie, czyli traktowane w stanie płynnym tlenkami metali. Błękit uzyskiwano z tlenku kobaltu, czerwień
i zieleń ze związków miedzi, purpurę z manganu, barwę żółtą z połączenia żelaza i manganu. Ówczesne szkła
miały około pół centymetra grubości. Nie były nigdy całkowicie przejrzyste. Ich nierównomierna konsystencja
obfitowała w pęcherzyki powietrza, skazy i zanieczyszczenia. Od XII w. w witrażach stosowano również szkła
powłokowe (na początku czerwone i niebieskie), powstające w technice nawarstwiania. Na przykład szkło
czerwone, które było bardzo ciemne, przytapiano do bezbarwnego, uzyskując jaśniejszy odcień. Ponieważ nie
znano jeszcze cięcia diamentem (którego zaczęto używać dopiero od XV w.), szkła do pożądanego kształtu
przycinano rozpalonym do czerwoności żelazem. Szkła przed oprawieniem w ołów opracowywano rysunko-
wo patyną - farbą witrażowniczą - ciemną substancją, w której skład wchodziły tlenki miedzi, żelaza i cyny.
Patyny o rzadszej konsystencji używano do malowania laserunków, natomiast tą o gęstszej konsystencji malo-
wano kontury i detale (wówczas bywała nazywana konturówką). Barwne szkła łączono ołowiem, który two-
rzył główne kontury rysunku. Innej techniki, poza opisaną tzw. klasyczną techniką witrażową, w średniowie-
czu nie znano.
Najstarsze zachowane fragmenty dwóch witraży figuralnych pochodzą z przełomu X i XI w. Oba wyobraża-
ją głowę Chrystusa, a znaleziono je w Lorsch i Weissenburgu. Natomiast najwcześniejszy witraż romański (ok.
1100 r.) z obszaru niemieckojęzycznego, który dotrwał niezmieniony do naszych czasów, znajduje się w kate-
drze w Augsburgu i przedstawia frontalnie usytuowane postacie pięciu proroków. Interesującą grupę witraży
z przełomu romanizmu i gotyku stanowią monochromatyczne oszklenia okien cysterskich kościołów. Surowa
reguła tego zakonu wykluczała stosowanie w przeszkleniach okiennych barwnych szkieł i motywów figural-
33 Rozdział o witrażownictwie w średniowieczu i epoce nowożytnej powstał na podstawie wykładów mgr A. Goli i wstępu
B. Fekecz-Tomaszewskiej do katalogu Witraże nowożytne w zbiorach polskich (Wrocław 1976-1977).
17
od średniowiecza do XVIII w.
Witraż (franc. le vitrail, niem. Glasmalerei, ang. stained glass, wł. le vetrate) w rozumieniu tradycyjnym to
wypełnienie okna z barwnych szkieł ułożonych w formie mozaiki w kompozycję figuralną bądź ornamentalną.
Kawałki szkieł w witrażu łączy się ołowianymi listwami, zwanymi również szprosami (czasem także dwute-
ownikiem - od kształtu przekroju listwy ołowianej).
Witraż nierozerwalnie kojarzy się ze strzelistym wnętrzem gotyckiego kościoła33. Istotnie, „złoty wiek" wi-
trażownictwa datuje się od czasów, kiedy opat Suger polecił ozdobić witrażami pierwszą gotycką budowlę -
chór kościoła w Saint-Denis (1144 r.) - i trwa nieprzerwanie przez okres rozwiniętego i późnego gotyku. Jednak
technika witrażowa wykształciła się już w epoce karolińskiej, ewoluując z wcześniejszych opraw okiennych
typu claustra i transenne, znanych zarówno w starożytnym Rzymie (Pompeje, Herkulanum), jak i na terenie
Bizancjum (Hagia Sofia w Konstantynopolu). Były to płyty marmurowe lub alabastrowe z ażurowymi otwora-
mi, w których umieszczano kolorowe szybki. Stosowano też ramy z drewna, brązu i stiuku. Te ostatnie były
szczególnie popularne w architekturze islamu w czasach dynastii Omajadów, przy czym tam szklono okna wy-
łącznie bezbarwnymi szybkami. Sztywna rama kamienna lub drewniana ograniczała zasób stosowanych form
do prostych wzorów geometrycznych. Zastąpienie jej giętką, plastyczną listwą ołowianą (wynalazek z XI w.)
pozwoliło na bardziej swobodne komponowanie motywów, także figuralnych, oraz umożliwiło wykonywanie
witraży o większych rozmiarach.
Wiedzę o tym, jak robiono witraże w średniowieczu, przynosi Diversarium artium schedula, dzieło niemiec-
kiego mnicha Teofila z XII w. Autor opisuje proces powstawania witraża ze szkła sporządzonego z dwóch
części popiołu z drewna bukowego i paproci oraz z jednej części piasku. Stosowano głównie szkło barwione
w masie, czyli traktowane w stanie płynnym tlenkami metali. Błękit uzyskiwano z tlenku kobaltu, czerwień
i zieleń ze związków miedzi, purpurę z manganu, barwę żółtą z połączenia żelaza i manganu. Ówczesne szkła
miały około pół centymetra grubości. Nie były nigdy całkowicie przejrzyste. Ich nierównomierna konsystencja
obfitowała w pęcherzyki powietrza, skazy i zanieczyszczenia. Od XII w. w witrażach stosowano również szkła
powłokowe (na początku czerwone i niebieskie), powstające w technice nawarstwiania. Na przykład szkło
czerwone, które było bardzo ciemne, przytapiano do bezbarwnego, uzyskując jaśniejszy odcień. Ponieważ nie
znano jeszcze cięcia diamentem (którego zaczęto używać dopiero od XV w.), szkła do pożądanego kształtu
przycinano rozpalonym do czerwoności żelazem. Szkła przed oprawieniem w ołów opracowywano rysunko-
wo patyną - farbą witrażowniczą - ciemną substancją, w której skład wchodziły tlenki miedzi, żelaza i cyny.
Patyny o rzadszej konsystencji używano do malowania laserunków, natomiast tą o gęstszej konsystencji malo-
wano kontury i detale (wówczas bywała nazywana konturówką). Barwne szkła łączono ołowiem, który two-
rzył główne kontury rysunku. Innej techniki, poza opisaną tzw. klasyczną techniką witrażową, w średniowie-
czu nie znano.
Najstarsze zachowane fragmenty dwóch witraży figuralnych pochodzą z przełomu X i XI w. Oba wyobraża-
ją głowę Chrystusa, a znaleziono je w Lorsch i Weissenburgu. Natomiast najwcześniejszy witraż romański (ok.
1100 r.) z obszaru niemieckojęzycznego, który dotrwał niezmieniony do naszych czasów, znajduje się w kate-
drze w Augsburgu i przedstawia frontalnie usytuowane postacie pięciu proroków. Interesującą grupę witraży
z przełomu romanizmu i gotyku stanowią monochromatyczne oszklenia okien cysterskich kościołów. Surowa
reguła tego zakonu wykluczała stosowanie w przeszkleniach okiennych barwnych szkieł i motywów figural-
33 Rozdział o witrażownictwie w średniowieczu i epoce nowożytnej powstał na podstawie wykładów mgr A. Goli i wstępu
B. Fekecz-Tomaszewskiej do katalogu Witraże nowożytne w zbiorach polskich (Wrocław 1976-1977).
17