Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (15.1953)

WANDA DRECKA


Ryc. 13. Głowa Stefana Czarnieckiego,-rzeźba w brą-
zie, miejscami złocona, z w. XVII. Muzeum Narodowe
w Warszawie. (Fot. Pracownia fotograficzna Muz.
Nar. w Warszawie).

nym: „B. M. — fecit Arhusius anno 1660“, o którym
sądzi, że jest na pewno fałszywie przypisywany Matthi-
senowi17. Możliwe, że jest to portret, który reprodu-

17 Buhl I., jw.

kuje Wł. Łoziński, jako „portret współczesny w zbio-
rach berlińskich14 * *8. Brak mu aniołka z wieńcem, w tle
niebo jest bezchmurne i nie ma na obrazie niemiec-
kiego napisu.
Może wzbudzać wątpliwość fakt, że Czarniecki
z warszawskiego portetu Matthisena trzyma w ręku
buławę w r. 1659. Wiadomo, że został hetmanem
w r. 1664. Miał jednak prawo do buławy z dwu ty-
tułów już w r. 1659 lfl: jako regimentarz od r. 1656
i jako „generalis locumtenens44, którym został miano-
wany 5 marca r. 1657. Wydaje mi się, że na portre-
cie piastuje ją przede wszystkim jako regimentarz;
ten tytuł na przemian z tytułem wojewody stale pow-
tarza się u Paska.
Pozostaje otwartą kwestia, czy obraz znajdował
się kiedykolwiek w Polsce przed r. 1926. Malarz mógł
zabrać obraz, jadąc za elektorem brandenburskim,
o którym wiadomo, że w końcu grudnia r. 1659 udał
się do Berlina 20, gdzie obraz mógł ozdabiać zamek
królewski przez około 300 lat. A jednak w kraju ist-
nieją portrety hetmana z XVIII w., które wydają się
jakby echem rysów przekazanych przez Matthisena.
Jest to między innymi, znajdujący się obecnie w Mu-
zeum Narodowym w Warszawie portret Czarnieckiego,
pochodzący ze zbiorów wilanowskich (Wilanów, nr
inw. 514, ol. pł., ścięty owal, 61 X 50 cm) i jego kopia
z początku XIX w. z Wileńskiego Towarzystwa Przy-
jaciół Nauk, obecnie M. N. w Warszawie (ol. pł.,
48,5X39 cm, nr inw. 158708, napis z tyłu; „Oryginał
tego obrazu znajduje się w bibliotece Ignacego Potoc-
kiego44) oraz pełen wyrazu portret hetmana z Nieboro-
wa, wykonany chyba w pracowni Bacciarellego, a po-
chodzący z galerii Stanisława Augusta21 (ol. pł„ owal,
58X45 cm). Wydaje się nieudolną parafrazą Matthise-
nowskiego portretu przysadzista postać hetmana na tle
namiotów z wielkiego płótna z Krzeszowic (ol. pł.,
310X178 cm, M. N. w Warszawie nr inw. 129194, obec-
nie w depozycie w Muzeum Wojska). Istnieje jeszcze
XVII-to wieczna rzeźba z brązu (częściowo złocona)
w Muzeum Narodowym w Warszawie22 (nr inw.
53’50, wys. 57,4 cm), która nie odbiega daleko od duń-
skiego portretu. Ciekawym jest fakt, że tylko na por-
trecie Matthisena i na brązowej rzeźbie daje się zau-
ważyć blizna na prawym policzku Czarnieckiego, z ra-
ny odniesionej na twarzy pod Monasterzyskami w r.
1651. Czy mogła znajdować się w kraju replika por-
tretu Matthisena? To pytanie w tej chwili musi po-
zostać bez odpowiedzi. •
Trudno jest wydać sąd o twórczości artysty na
podstawie jednego dzieła. Być może, że skłaniał się
do szkoły holenderskiej, koloryt jednak jego pol-
skiego obrazu pozwala domyślać się, że nie obce mu
było malarstwo Flandrii. Sądzę, że ten obraz jest dobrą
próbą malarstwa portretowego Matthisena, dla nas zaś
posiada szczególne znaczenie, jako portret Czerniec-
kiego z natury, oddający wiernie jego rysy i postawę.
18 Łoziński Wł„ Zycie połskie w dawnych wiekach,
wyd. IV, Lwów 1921, s. 128.
10 Informacje te zawdzięczam kustoszowi Muzeum
Wojska w Warszawie Zofii Stefańskiej. Wydaje mi
się, że do tej buławy można zastosować określenie
Wł. Łozińskiego (jw., s. 156): „używana była także
forma zachodnia laskowata bez główki, lub z główką
akcentowaną i tego rodzaju buławę nazywano regi-
mentem44.
20 Kubala L„ jw., s. 490.
21 Wegner J., Obrazy z Zamku Warszawskiego
w zbiorach nieborowskich, rkp.
22 Mańkowski T. i Gebethner S., Przewodnik po
działe sztuki zdobniczej M. N., Warszawa 1936, tabl. IX.

74