DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Rozprawy
DOI Artikel:Marconi, Bohdan: Toruński portret Mikołaja Kopernika
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.37706#0111
BOHDAN MARCONI
TORUŃSKI PORTRET MIKOŁAJA KOPERNIKA
Wśród niewielu malarskich portretów Kopernika
pochodzących z w. XVI specjalną wartość posiada ob-
raz znajdujący się w zbiorach Muzeum Pomorskiego
w Toruniu (nr inw. A. d. 217). Portret ten pochodzący
z biblioteki gimnazjum męskiego w Toruniu1, został
w czasie okupacji hitlerowskiej przeniesiony wraz z in-
nymi obrazami do Muzeum w gmachu ratusza. W r.
1943 wywieziony w okolice Torunia, najpierw do Ka-
mieńca, następnie do Górska, ostatecznie do Wy-
rzyska, odnaleziony został tamże w połowie r. 1945
przez mgr Eugeniusza Krygiera w stanie zachowania
fragmentarycznego.
Portret ten, dzięki konserwacji przeprowadzonej
w latach 1946-8 w Państwowej Pracowni Konserwa-
cji Zabytków Malarstwa w Warszawie, odzyskał po-
mimo poważnych uszkodzeń, świeżość kolorytu zbli-
żoną do pierwotnej, pozwalającą dziś na bliższe ana-
lizowanie jego wartości artystycznych i czasu powsta-
nia. Pierwotny stan w bibliotece gimnazjalnej ilu-
struje reprodukcja (nr 10) zamieszczona w pracy Z.
Batowskiego, Wizerunki Kopernika, Toruń 1933 (ryc.
1). Widoczne zabrudzenie oraz zakłócające kompozy-
cję pionowe wykruszenia wzdłuż spojeń desek nie-
wątpliwie utrudniały ocenę, mającą wyraz w zaled-
wie kilkuwierszowej wzmiance (s. 56) oraz datowaniu
na koniec XVI lub początek XVII wieku.
Portret ten, malowany olejno na desce dębowej
wym. 51X41,5 cm, grub. 0,5—0,9 cm, przedstawia Mi-
kołaja Kopernika w wieku lat ok. 35—40, o twarzy
suchej, rysach wyrazistych, małych oczach i ciem-
nych, długich, falistych włosach. Ubiór stanowi czar-
na szata z widocznym białym rąbkiem koszuli oraz
wierzchni strój czerwony, bez rękawów, podbity bia-
łym futerkiem, widocznym przy kołnierzu i -ramio-
1 Tyne S., Dzieje gimnazjum Toruńskiego, Roczn.
Tow. Nauk. Tor. 34 (1928) podaje r. 1594 jako datę za-
łożenia biblioteki, na podstawie Descriptio Bibliothecae
Scholae Thorunensis Anno Domini 1594 Extructae
oraz manuskryptu Baumgartena z w. XVII. W biblio-
tece znajdowały się m. in. wizerunki Kopernika.
Przypuszczalnie portret wymieniony jest w wykazie
obrazów i pomocy naukowych sporządzonym w r. 1761
nach. Tło popielate o ciepłym odcieniu. Być może ob-
raz był dłuższy od dołu2. Jeśli tak, to niewiele, gdyż
proporcje są typowe dla malarstwa w. XVI. Dziś trud-
no to z całą pewnością stwierdzić. Dolna krawędź ob-
razu nosi ślady drobnych uszkodzeń drewna z zapra-
wą i farbą, które mogły powstać przy odpiłowaniu
w poprzek słojów drewna. Uszkodzenia te pokryte
są dawnymi retuszami. Mogły one powstać również
w ciągu czterechsetletniego istnienia obrazu, którego
dolna krawędź w zetknięciu z ramą dźwigała ciężar
dębowej deski. Specjalne badanie krawędzi dolnej,
a głównie zaprawy, po usunięciu retuszu, może dać
wyjaśnienie tej sprawy. Zarówno analiza stylistyczna
jak technika i faktura, pozwalają określić czas po-
wstania na połowę w. XVI, w latach ok. 1540—1560.
Bliższe określenie na podstawie analizy technolo-
gicznej nie wydaje się możliwe. W XVI w. spotyka-
my się z techniką zarówno temperową, jak miesza-
ną i czysto olejną, stosowaną już w końcu w. XV,
jak wykazały badania obrazu Dirck Bouts’a przepro-
wadzone przez prof. Coremansa3. Analiza mikroche-
miczna barwników również nie ułatwi bliższego dato-
wania, gdyż jedynym barwnikiem wprowadzonym
w połowie w. XVI jest smalta4, a w obrazie toruń-
skim brak jest barw błękitnych.
Portret posiada pewne cechy typowe dla malar-
stwa pierwszej połowy wieku, nieraz tradycyjnie za-
czerpnięte z w. XV. Suchość rysunku, szczególnie
oczu, drobiazgowość faktury futerka i blików na
włosach, pewna płaskość czerwonej szaty, jak rów-
nież staranny kreskowy rysunek na zaprawie, przebi-
jający poprzez farbę na górnej wardze (koncentrycz-
nie do środka warg), pod brwiami i z prawej strony
garbu nosa, mogłyby świadczyć o technice wykona-
przez Albina Kries. Informacje powyższe zawdzięczam
uprzejmości mgr Marii Gąsiorowskiej z Torunia.
2 Batowski Z., Wizerunki Kopernika, Toruń 1933,
s. 56.
3 Studies in Conservation, Intern. Inst, for Con-
servation of Museum Objects, London 1952.
4 Pigment sztucznie otrzymywany, sproszkowane
szkło kobaltowe.
3
TORUŃSKI PORTRET MIKOŁAJA KOPERNIKA
Wśród niewielu malarskich portretów Kopernika
pochodzących z w. XVI specjalną wartość posiada ob-
raz znajdujący się w zbiorach Muzeum Pomorskiego
w Toruniu (nr inw. A. d. 217). Portret ten pochodzący
z biblioteki gimnazjum męskiego w Toruniu1, został
w czasie okupacji hitlerowskiej przeniesiony wraz z in-
nymi obrazami do Muzeum w gmachu ratusza. W r.
1943 wywieziony w okolice Torunia, najpierw do Ka-
mieńca, następnie do Górska, ostatecznie do Wy-
rzyska, odnaleziony został tamże w połowie r. 1945
przez mgr Eugeniusza Krygiera w stanie zachowania
fragmentarycznego.
Portret ten, dzięki konserwacji przeprowadzonej
w latach 1946-8 w Państwowej Pracowni Konserwa-
cji Zabytków Malarstwa w Warszawie, odzyskał po-
mimo poważnych uszkodzeń, świeżość kolorytu zbli-
żoną do pierwotnej, pozwalającą dziś na bliższe ana-
lizowanie jego wartości artystycznych i czasu powsta-
nia. Pierwotny stan w bibliotece gimnazjalnej ilu-
struje reprodukcja (nr 10) zamieszczona w pracy Z.
Batowskiego, Wizerunki Kopernika, Toruń 1933 (ryc.
1). Widoczne zabrudzenie oraz zakłócające kompozy-
cję pionowe wykruszenia wzdłuż spojeń desek nie-
wątpliwie utrudniały ocenę, mającą wyraz w zaled-
wie kilkuwierszowej wzmiance (s. 56) oraz datowaniu
na koniec XVI lub początek XVII wieku.
Portret ten, malowany olejno na desce dębowej
wym. 51X41,5 cm, grub. 0,5—0,9 cm, przedstawia Mi-
kołaja Kopernika w wieku lat ok. 35—40, o twarzy
suchej, rysach wyrazistych, małych oczach i ciem-
nych, długich, falistych włosach. Ubiór stanowi czar-
na szata z widocznym białym rąbkiem koszuli oraz
wierzchni strój czerwony, bez rękawów, podbity bia-
łym futerkiem, widocznym przy kołnierzu i -ramio-
1 Tyne S., Dzieje gimnazjum Toruńskiego, Roczn.
Tow. Nauk. Tor. 34 (1928) podaje r. 1594 jako datę za-
łożenia biblioteki, na podstawie Descriptio Bibliothecae
Scholae Thorunensis Anno Domini 1594 Extructae
oraz manuskryptu Baumgartena z w. XVII. W biblio-
tece znajdowały się m. in. wizerunki Kopernika.
Przypuszczalnie portret wymieniony jest w wykazie
obrazów i pomocy naukowych sporządzonym w r. 1761
nach. Tło popielate o ciepłym odcieniu. Być może ob-
raz był dłuższy od dołu2. Jeśli tak, to niewiele, gdyż
proporcje są typowe dla malarstwa w. XVI. Dziś trud-
no to z całą pewnością stwierdzić. Dolna krawędź ob-
razu nosi ślady drobnych uszkodzeń drewna z zapra-
wą i farbą, które mogły powstać przy odpiłowaniu
w poprzek słojów drewna. Uszkodzenia te pokryte
są dawnymi retuszami. Mogły one powstać również
w ciągu czterechsetletniego istnienia obrazu, którego
dolna krawędź w zetknięciu z ramą dźwigała ciężar
dębowej deski. Specjalne badanie krawędzi dolnej,
a głównie zaprawy, po usunięciu retuszu, może dać
wyjaśnienie tej sprawy. Zarówno analiza stylistyczna
jak technika i faktura, pozwalają określić czas po-
wstania na połowę w. XVI, w latach ok. 1540—1560.
Bliższe określenie na podstawie analizy technolo-
gicznej nie wydaje się możliwe. W XVI w. spotyka-
my się z techniką zarówno temperową, jak miesza-
ną i czysto olejną, stosowaną już w końcu w. XV,
jak wykazały badania obrazu Dirck Bouts’a przepro-
wadzone przez prof. Coremansa3. Analiza mikroche-
miczna barwników również nie ułatwi bliższego dato-
wania, gdyż jedynym barwnikiem wprowadzonym
w połowie w. XVI jest smalta4, a w obrazie toruń-
skim brak jest barw błękitnych.
Portret posiada pewne cechy typowe dla malar-
stwa pierwszej połowy wieku, nieraz tradycyjnie za-
czerpnięte z w. XV. Suchość rysunku, szczególnie
oczu, drobiazgowość faktury futerka i blików na
włosach, pewna płaskość czerwonej szaty, jak rów-
nież staranny kreskowy rysunek na zaprawie, przebi-
jający poprzez farbę na górnej wardze (koncentrycz-
nie do środka warg), pod brwiami i z prawej strony
garbu nosa, mogłyby świadczyć o technice wykona-
przez Albina Kries. Informacje powyższe zawdzięczam
uprzejmości mgr Marii Gąsiorowskiej z Torunia.
2 Batowski Z., Wizerunki Kopernika, Toruń 1933,
s. 56.
3 Studies in Conservation, Intern. Inst, for Con-
servation of Museum Objects, London 1952.
4 Pigment sztucznie otrzymywany, sproszkowane
szkło kobaltowe.
3