Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (15.1953)

ZAMEK NA WAWELU


nie trzeba utożsamiać z pojęciem regresji,
bo w architekturze renesansowej utrzymy-
wały się głównie wartościowe li cenne ele-
menty sztuki dawniejszej, owoce złożonych
procesów selektywnych, przekształcane
zresztą w duchu nowych potrzeb.
Zanim sprawy te wyjaśni się dokład¬
niej, warto jeszcze przypomnieć zasadnicze
prawo materializmu, podług którego każda
nowa ideologia rodzi się na bazie nowych
stosunków ekonomicznych, przy czym ideo-
logia wyjaśnia już bezpośrednio nowe tre-
ści i formy dzieł artystycznych, do jakich
należy także dzieło architektury.
Pod względem gospodarczym wiek XVI
był tylko do pewnego stopnia kontynuacją
w. XV, gdyż wykrystalizowały się wówczas
obok starych także nowe formy stosunków
produkcji, np. gospodarka folwarczno-pań-
szczyźniana. Cechujący miasta wieku XV
rozwój gospodarczy, oparty na realistycznej
kalkulacji handlowej, nie skończył się od
razu pomimo uchwalenia antymiejskich
konstytucji sejmowych. Miasta, położone
przy komunikacyjnej arterii wiślanej, włą-
czone w handel zbożem, miały możność
dalszego rozwoju. Dotyczyło to zwłaszcza
Kazimierza nad Wisłą, Warszawy, Torunia
i Gdańska. Ale i Kraków ujawniał w ciągu
w. XVI znaczną ruchliwość gospodarczą.
Aktywne gospodarczo i kulturalnie miasta
brały więc niewątpliwy udział w budowa¬
niu, nowych realistycznych wartości sztuki
renesansowej, spełniając zadania podobne
do tych, jakie pełniły w w. XV. Chociaż
mecenat artystyczny był zrazu przywile-
jem dworu królewskiego, później zaś także
szlachty, coraz silniejszej gospodarczo i co-
raz to aktywniejszej w tworzeniu renesan-
sowej ideologii, to jednak i mieszczaństwo
zaczęło dość wcześnie popierać renesanso-
wą sztukę (por. choćby krakowski Portret
Przybyłów z 1. połowy w. XVI), co zaś najważniejsze,
sami twórcy, zatrudnieni bądź to przez króla, bądź
przez szlachtę i mieszczaństwo, należeli do klasy miesz-
czańskiej, dzieląc z nią styl życia i właściwy jej typ
umysłowośei. Rzecz przy tym znamienna, że niezależnie
od klasowego charakteru zamawiających, kształtowanie
się sztuki renesansowej, zarówno we Włoszech jak
i w Polsce, odbywało się nie w dworskich ośrodkach
magnackich, lecz w miastach. Z czasem dopiero roz-
poczęto wznosić także renesansowe rezydencje wiejskie.
Wraz ze zmianami w stosunkach produkcji zacho-
dziły znamienne przeobrażenia w dziedzinie nadbudo-
wy. Wyrażały się one już w 2. połowie w. XV zmia-
nami w teoriopoznawczych podstawach nauki, w roz-

Ryc. 3. Gotycka ściana skrzydła zachodniego.
(Fot. S. Kolowca).
woju nauk matematyczno-przyrodniczych, których
uwieńczeniem stał się już w XVI w. system Koper-
nika. Pewnego rodzaju racjonalizm i realizm nauko-
wy, przybierające wciąż na sile tendencje poznawcze,
wyraźne w dziedzinie nauki, odkrywa się także w sfe-
rze sztuki. Sztuka ta już w 2. połowie w. XV syciła
się wynikami wszechstronnej obserwacji i doświad-
czenia, wzbogacając swoje hagiograficzne, tradycyjne
sceny nowymi treściami, czerpanymi bezpośrednio
z życia. Prowadziło to do laicyzacji sztuki i artystycz-
nego realizmu, zarówno w sztukach przedstawiających
jak w architekturze. Prowadziło to do powstania
sztuki Odrodzenia wraz z jej antycznymi i świeckimi
treściami.

7