DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Rozprawy
DOI article:Kalinowski, Wojciech; Krassowski, Czesław; Miłobędzki, Adam: Z problematyki budownictwa drewnianego epoki Odrodzenia
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.37706#0275
Z PROBLEMATYKI BUDOWNICTWA DREWNIANEGO
sach wcześniejszych7” niż omawiany, a nie samej za-
budowy: w stuleciu XVI i pierwszej połowie XVII
zbyt różne były programy użytkowe budynku wiej-
skiego i miejskiego77.
Zróżnicowanie regionalne zabudowy wsi nastąpi-
ło zapewne dopiero, gdy zaistniały odpowiednie ku
temu warunki78; w wieku XVI nic dotychczas nie
wskazuje na odmienność regionalną Polski środkowej
Małopolski i Śląska79. Ilość odmian zabudowy wiej-
skiej, już wówczas niewątpliwie znaczna, odzwiercie-
dlała różnice ustroju rolnego. . Jako typowe można
uznać przeważające wówczas zabudowania półłano-
wych, wyposażonych w sprzężaj, rolno-hodowlanych
gospodarstw pańszczyźnianych80. Zabudowania te
przypuszczalnie były jednobudynkowe i pod jednym
dachem chroniły ludzi, dobytek i inwentarz; plony
przechowywano w brogach8ł. Układ, formę i kon-
strukcję takiego typowego budynku chłopskiego z po-
czątku XVII stulecia obrazuje wykonany zapewne
przed rokiem 1679 budynek przykościelny w Pniowie
koło Gliwic 82.
Ściany domu w Pniowie były konstrukcji wień-
cowej, z bali ociosanych i — w przeciwieństwie do
Ryc. 27, Lipie k. Gdańska, dom z ok. r. 1600. (Fot.
ze zbiorów Politechniki Gdańskiej).
70 Por. np. plan wsi Sibin koło Kamienia Pom.,
lokowanej w wieku XIII/XIV, w której zabudowania
są zgrupowane wokół kwadratowego placu z ulicami
w narożach (Bronisch G. i Ohle W., Kreis Kammin
Land. Die Kunst- und Kulturdenkmaler der Provinz
Pommern, Stettin 193’9, s. 38 i 398—399).
77 Nie wyklucza to podobieństwa elementów czy
nawet schematów całej zabudowy; na analogie bu-
dynków we wsiach i miastach spiskich zwróciła uwa-
gę praca Stranskiej D., Pfisp&vky o Udowych stavbach
pod Tatrami, 1936, s. 16.
78 Por. Zachwatowicz J., Architektura Polska do
połowy XIX wieku, Warszawa 1952, s. 9.
79 Do pewnego stopnia wyróżniały się może cha-
łupy w Małopolsce, zapewne kurne, w przeciwieństwie
do pozostałych terenów, gdzie posiadały kominy z ple-
cionki polepianej gliną. W tych kurnych chałupach
izba z urządzeniami ogniowymi była wyższa od pozo-
stałych. Prócz tego możliwe, że na terenie północnej
Polski budowano dachy dwuspadowe, a nie jak gdzie
indziej, czterospadowe.
80 Gospodarstwo półłanowe może uchodzić za ty-
powe gospodarstwo kmiece XVI wieku; folwark pań-
szczyźniany staje się w tym samym czasie głównym
składnikiem ustroju rolnego (Rutkowski, jw., s. 146,
125).
81 Gostomski, jw., wspomina wyłącznie budynki
zamieszkiwane przez ludzi, nazywając je „domem11 lub
„budowaniem11. Terminem „chałupa11 określa jedynie
budynki wznoszone poza obrębem miast, przeznaczo-
ne do suszenia przędziwa i czasami na schronienie dla
ludzi usuwanych z miast w związku z przepisami sa-
nitarnymi.
82 Die Bau- und Kunstdenkmaler des Kreises Tost-
Gleiwitz, Oppeln 1943, s. 202 i 379. Podobny budynek
ze wsi Monety na Mazurach podaje E. Schimanski, Das
Bauernhaus Masuren. Ein Beitrag zur deutschen Volks-
kunde, Kónigsberg 193'6, s. 50 i nast., datując go na
lata około 1600, co wydaje się jednak wątpliwe.
Ryc. 28. Pniów, portal chałupy z XVII w. (Fot. ze
zbiorów PIS).
53
sach wcześniejszych7” niż omawiany, a nie samej za-
budowy: w stuleciu XVI i pierwszej połowie XVII
zbyt różne były programy użytkowe budynku wiej-
skiego i miejskiego77.
Zróżnicowanie regionalne zabudowy wsi nastąpi-
ło zapewne dopiero, gdy zaistniały odpowiednie ku
temu warunki78; w wieku XVI nic dotychczas nie
wskazuje na odmienność regionalną Polski środkowej
Małopolski i Śląska79. Ilość odmian zabudowy wiej-
skiej, już wówczas niewątpliwie znaczna, odzwiercie-
dlała różnice ustroju rolnego. . Jako typowe można
uznać przeważające wówczas zabudowania półłano-
wych, wyposażonych w sprzężaj, rolno-hodowlanych
gospodarstw pańszczyźnianych80. Zabudowania te
przypuszczalnie były jednobudynkowe i pod jednym
dachem chroniły ludzi, dobytek i inwentarz; plony
przechowywano w brogach8ł. Układ, formę i kon-
strukcję takiego typowego budynku chłopskiego z po-
czątku XVII stulecia obrazuje wykonany zapewne
przed rokiem 1679 budynek przykościelny w Pniowie
koło Gliwic 82.
Ściany domu w Pniowie były konstrukcji wień-
cowej, z bali ociosanych i — w przeciwieństwie do
Ryc. 27, Lipie k. Gdańska, dom z ok. r. 1600. (Fot.
ze zbiorów Politechniki Gdańskiej).
70 Por. np. plan wsi Sibin koło Kamienia Pom.,
lokowanej w wieku XIII/XIV, w której zabudowania
są zgrupowane wokół kwadratowego placu z ulicami
w narożach (Bronisch G. i Ohle W., Kreis Kammin
Land. Die Kunst- und Kulturdenkmaler der Provinz
Pommern, Stettin 193’9, s. 38 i 398—399).
77 Nie wyklucza to podobieństwa elementów czy
nawet schematów całej zabudowy; na analogie bu-
dynków we wsiach i miastach spiskich zwróciła uwa-
gę praca Stranskiej D., Pfisp&vky o Udowych stavbach
pod Tatrami, 1936, s. 16.
78 Por. Zachwatowicz J., Architektura Polska do
połowy XIX wieku, Warszawa 1952, s. 9.
79 Do pewnego stopnia wyróżniały się może cha-
łupy w Małopolsce, zapewne kurne, w przeciwieństwie
do pozostałych terenów, gdzie posiadały kominy z ple-
cionki polepianej gliną. W tych kurnych chałupach
izba z urządzeniami ogniowymi była wyższa od pozo-
stałych. Prócz tego możliwe, że na terenie północnej
Polski budowano dachy dwuspadowe, a nie jak gdzie
indziej, czterospadowe.
80 Gospodarstwo półłanowe może uchodzić za ty-
powe gospodarstwo kmiece XVI wieku; folwark pań-
szczyźniany staje się w tym samym czasie głównym
składnikiem ustroju rolnego (Rutkowski, jw., s. 146,
125).
81 Gostomski, jw., wspomina wyłącznie budynki
zamieszkiwane przez ludzi, nazywając je „domem11 lub
„budowaniem11. Terminem „chałupa11 określa jedynie
budynki wznoszone poza obrębem miast, przeznaczo-
ne do suszenia przędziwa i czasami na schronienie dla
ludzi usuwanych z miast w związku z przepisami sa-
nitarnymi.
82 Die Bau- und Kunstdenkmaler des Kreises Tost-
Gleiwitz, Oppeln 1943, s. 202 i 379. Podobny budynek
ze wsi Monety na Mazurach podaje E. Schimanski, Das
Bauernhaus Masuren. Ein Beitrag zur deutschen Volks-
kunde, Kónigsberg 193'6, s. 50 i nast., datując go na
lata około 1600, co wydaje się jednak wątpliwe.
Ryc. 28. Pniów, portal chałupy z XVII w. (Fot. ze
zbiorów PIS).
53