DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Rozprawy
DOI article:Ciołek, Gerard: Polskie ogrody renesansowe XVI wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.37706#0291
POLSKIE OGRODY RFNESANSOWE XVI WIEKU
jący ogród jako wyspę kolistą, z pałacem w środku,
a dokoła niego rozciągały się promieniście kwatery
kwiatowe, gaiki i zwierzyniec. Koncepcja ta znalazła
nawet częściowe urzeczywistnienie w ogrodach zam-
kowych Montargis we Francji17.
Tymczasem w krajach północnych, a więc i w
Polsce, przez długi jeszcze okres czasu wpływ Odro-
dzenia na kształtowanie ogrodów ograniczał się jedy-
nie do wprowadzania skromnych i powierzchownych
motywów dekoracyjnych w dawne, gotyckie formy
uprawy roślin użytkowych i ozdobnych, na ustalonej
dawną tradycją osnowie i dyspozycji terenu. Siła
bezwładności w sztuce ogrodowej była o wiele więk-
sza, niż w innych dziedzinach sztuki, zwłaszcza, że
w grę wchodziły specyficzne właściwości techniki za-
kładania ogrodów oraz warunki środowiska natural-
nego, z jego cyklami wegetacyjnymi i zmiennością pór
roku.
Z uwagi na powyższe przyczyny, większość ogro-
dów, zakładanych w ciągu XVI wieku, odbiegała
znacznie od klasycznych teorii renesansu włoskiego.
Podobnie, jak w średniowieczu, urządzano je w naj-
dogodniejszych ze względów uprawnych sytuacjach
terenowych, niezależnie od położenia domu mieszkal-
nego, a ich podział wewnętrzny i układ poszczegól-
nych części rządził się jak gdyby własnymi prawami.
Dominował w nich czynnik użytkowości nad momen-
tami estetycznymi. Jak w starożytności, nie mówi się
w pierwszym okresie Odrodzenia o ogrodzie, lecz
o ogrodach (horti), mając na myśli caxy ich zespół1S 19 *.
Owe średniowieczne tradycje w sztuce ogrodowej,
podobnie zresztą jak i w architekturze, trwają w kra-
jach Europy północnej niemal do połowy XVII stule-
cia. Są one we Francji w ogrodach Blois Dampierre,
Fontainebleau; w Niderlandach: Schlaccoverdt; w
Niemczech: Heidelberg; w Rosji: moskiewski ogród
Wielkiego Księcia. Są one również i w polskich ogro-
dach, zwłaszcza ziemiańskich, jakkolwiek ich elementy
składowe noszą już cechy renesansowe, o czym wspo-
mina Słupski:
„Umiejętnemu ogrodnikowi pańskie zioła sadzić,
W rozmierzone kwadraty wirydarzom radzić,
Czynić sztuki foremne, kompasy z bukszpanu,
W które sadzą rozkoszne kwiaty tulipanu"1#.
W rozpowszechnianiu się w Polsce nowego stylu
w sztuce ogrodowej znaczną rolę odgrywali architek-
ci i ogrodnicy włoscy przybywający do służby królew-
skiej lub na wielkopańskie dwory. Sztuką ogrodową
Ryc. 16. Mogilany, pow. krakowski, pałac i ogród, stan
z ok. r. 1570, rekonstr. wg K. Buczkowskiego. Skala
1 : 2000. (Oprać. G. Ciołek, rys. S. Miłoszewski).
osobiście interesowała się królowa Bona. Obok zna-
nych twórców pomników architektury renesansowej:
Bartłomieja Berecci, Franciszka Włocha, Jana Cini ze
Sieny, Jana Marii Padovano i innych występuje rów-
nież grupa ogrodników: hortulanus italus Joannes
zostaje ogrodnikiem Zygmunta Augusta w Wilnie,
a Loisius Simphandus w Krakowie (1549). Bartolo-
meo Ridolfi jest domniemanym autorem pałacu
i ogrodu Spytka Jordana w Mogilanach. Stefan Ba-
tory przyjmuje na służbę Włocha, Lorentzo Bozetho
(ok. 1585) z zadaniem przebudowy ogrodu w Łobzo-
wie-0. Santi Gucci prowadzi korespondencję z kan-
clerzem Janem Zamoyskim w sprawie budowy fon-
tanny w Zamościu w 1591 roku21. Niektóre rozwiązania
architektoniczno - ogrodowe opracowywane są we
Włoszech, jak np. plany ogrodu klasztornego jezuitów
w Krakowie, rysowane w Rzymie przez P. Gursona
w 1596 roku wraz z planami nowego kościoła 22.
Nazwa „ogród włoski" staje się w Polsce potocz-
nym określeniem każdego ogrodu ozdobnego i prze-
chodzi w następnych stuleciach również na ogrody
o formach stylowych francuskich lub holenderskich.
17 Grisebach A., Der Garten. Eine Geschichte
seiner kunstlerischen Gestaltung, Leipzig 1910.
18 Vasari Giorgio, Kiinstler der Renaissance..., he-
rausgegeben von H. Siebenhiiner, Leipzig 1940.
19 Słupski, Zabawy orackie... 1618, cyt. wg Łoziń¬
ski Wł., jw.
20 Buczkowski K., Z ogrodów stylowych w Polsce,
Kraków 1924.
21 Tomkowicz S., Ordynaci Zamoyscy i sztuka,
Teka Zamojska III (1920).
22 Klein F., Kościół śś. Piotra i Pawła w Krakowie,
Rocznik Krakowski XII (1910).
61
jący ogród jako wyspę kolistą, z pałacem w środku,
a dokoła niego rozciągały się promieniście kwatery
kwiatowe, gaiki i zwierzyniec. Koncepcja ta znalazła
nawet częściowe urzeczywistnienie w ogrodach zam-
kowych Montargis we Francji17.
Tymczasem w krajach północnych, a więc i w
Polsce, przez długi jeszcze okres czasu wpływ Odro-
dzenia na kształtowanie ogrodów ograniczał się jedy-
nie do wprowadzania skromnych i powierzchownych
motywów dekoracyjnych w dawne, gotyckie formy
uprawy roślin użytkowych i ozdobnych, na ustalonej
dawną tradycją osnowie i dyspozycji terenu. Siła
bezwładności w sztuce ogrodowej była o wiele więk-
sza, niż w innych dziedzinach sztuki, zwłaszcza, że
w grę wchodziły specyficzne właściwości techniki za-
kładania ogrodów oraz warunki środowiska natural-
nego, z jego cyklami wegetacyjnymi i zmiennością pór
roku.
Z uwagi na powyższe przyczyny, większość ogro-
dów, zakładanych w ciągu XVI wieku, odbiegała
znacznie od klasycznych teorii renesansu włoskiego.
Podobnie, jak w średniowieczu, urządzano je w naj-
dogodniejszych ze względów uprawnych sytuacjach
terenowych, niezależnie od położenia domu mieszkal-
nego, a ich podział wewnętrzny i układ poszczegól-
nych części rządził się jak gdyby własnymi prawami.
Dominował w nich czynnik użytkowości nad momen-
tami estetycznymi. Jak w starożytności, nie mówi się
w pierwszym okresie Odrodzenia o ogrodzie, lecz
o ogrodach (horti), mając na myśli caxy ich zespół1S 19 *.
Owe średniowieczne tradycje w sztuce ogrodowej,
podobnie zresztą jak i w architekturze, trwają w kra-
jach Europy północnej niemal do połowy XVII stule-
cia. Są one we Francji w ogrodach Blois Dampierre,
Fontainebleau; w Niderlandach: Schlaccoverdt; w
Niemczech: Heidelberg; w Rosji: moskiewski ogród
Wielkiego Księcia. Są one również i w polskich ogro-
dach, zwłaszcza ziemiańskich, jakkolwiek ich elementy
składowe noszą już cechy renesansowe, o czym wspo-
mina Słupski:
„Umiejętnemu ogrodnikowi pańskie zioła sadzić,
W rozmierzone kwadraty wirydarzom radzić,
Czynić sztuki foremne, kompasy z bukszpanu,
W które sadzą rozkoszne kwiaty tulipanu"1#.
W rozpowszechnianiu się w Polsce nowego stylu
w sztuce ogrodowej znaczną rolę odgrywali architek-
ci i ogrodnicy włoscy przybywający do służby królew-
skiej lub na wielkopańskie dwory. Sztuką ogrodową
Ryc. 16. Mogilany, pow. krakowski, pałac i ogród, stan
z ok. r. 1570, rekonstr. wg K. Buczkowskiego. Skala
1 : 2000. (Oprać. G. Ciołek, rys. S. Miłoszewski).
osobiście interesowała się królowa Bona. Obok zna-
nych twórców pomników architektury renesansowej:
Bartłomieja Berecci, Franciszka Włocha, Jana Cini ze
Sieny, Jana Marii Padovano i innych występuje rów-
nież grupa ogrodników: hortulanus italus Joannes
zostaje ogrodnikiem Zygmunta Augusta w Wilnie,
a Loisius Simphandus w Krakowie (1549). Bartolo-
meo Ridolfi jest domniemanym autorem pałacu
i ogrodu Spytka Jordana w Mogilanach. Stefan Ba-
tory przyjmuje na służbę Włocha, Lorentzo Bozetho
(ok. 1585) z zadaniem przebudowy ogrodu w Łobzo-
wie-0. Santi Gucci prowadzi korespondencję z kan-
clerzem Janem Zamoyskim w sprawie budowy fon-
tanny w Zamościu w 1591 roku21. Niektóre rozwiązania
architektoniczno - ogrodowe opracowywane są we
Włoszech, jak np. plany ogrodu klasztornego jezuitów
w Krakowie, rysowane w Rzymie przez P. Gursona
w 1596 roku wraz z planami nowego kościoła 22.
Nazwa „ogród włoski" staje się w Polsce potocz-
nym określeniem każdego ogrodu ozdobnego i prze-
chodzi w następnych stuleciach również na ogrody
o formach stylowych francuskich lub holenderskich.
17 Grisebach A., Der Garten. Eine Geschichte
seiner kunstlerischen Gestaltung, Leipzig 1910.
18 Vasari Giorgio, Kiinstler der Renaissance..., he-
rausgegeben von H. Siebenhiiner, Leipzig 1940.
19 Słupski, Zabawy orackie... 1618, cyt. wg Łoziń¬
ski Wł., jw.
20 Buczkowski K., Z ogrodów stylowych w Polsce,
Kraków 1924.
21 Tomkowicz S., Ordynaci Zamoyscy i sztuka,
Teka Zamojska III (1920).
22 Klein F., Kościół śś. Piotra i Pawła w Krakowie,
Rocznik Krakowski XII (1910).
61