DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Rozprawy
DOI article:Miłobędzki, Adam: Ze studiów nad urbanistyką Zamościa
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.37706#0309
ZE STUDIÓW NAD URBANISTYKĄ ZAMOŚCIA
Ryc. 8. Piero Cataneo, plan teoretyczny z poł. w. XVI (wg Muntera).
ki i połówki i rozdawano osadnikom54.
Oprócz ról istniały „morgi" i ogrody55,
wymierzone po wytyczeniu obwaro-
wań 56; ogrody posiadały stosunkowo
niewielkie powierzchnie, nip. „ogrody
podle łanu ormiańskiego" miały niecałe
ćwierć morgi57.
Pierwsza lustracja daje obraz mia¬
sta w dziesięć lat po powstaniu. Posia-
da ono wówczas 243 realności (w tym
dwie zajęte pod ratusz). Placów nieza-
budowanych było już tylko 21. Zamość
stanowił wówczas żywy i szybko roz-
wijający się organizm miejski, którego
potrzeby wynikłe z nowych warunków
społecznych i gospodarczych wycisnęły
piętno na schemacie projektu Moranda.
Realizacja jego nie była jeszcze w r.
1591 doprowadzona do końca (nie roz-
parcelowano bloków: w zachodniej pie-
rzei Rynku Solnego i częściowo na pół-
nocnym krańcu miasta), a już osadnic-
two przekroczyło zakreślone projektem
ramy terytorialne, sadowiąc się na nie-
znormalizowanych działkach blisko ob¬
warowań 58. Z nieprzewidzianych w
projekcie elementów poza czworobokiem
właściwego miasta ponadto istniały:
cerkiew ormiańska z własnym cmenta¬
rzem39 i zapewne grecka60, oraz dwór podstarościego
Topornickiego (por. wyżej).
Jednocześnie prowadzono prace przygotowawcze
do budowy kościoła farnego (od r. 1600 kolegiaty),
który zaczęto wznosić w roku następnym (1592)61, za-
pewne zgodnie z ogólnym projektem rozplanowania
miasta. Dalsze lata przynoszą dokończenie parcelacji
wewnątrz czworoboku miasta02, a zarazem nowe od-
stępstwa od pierwotnego projektu. Ok. r. 1594 powsta-
je gmach Akademii63 na miejscu zachodniej partii nie-
istniejącego bloku przy Rynku Solnym. Dalsze roz-
bicie regularności tej częścią miasta powoduje w ro-
ku 1601 wybudowanie bursy „Indygentium", połączo-
ne z likwidacją zachodnich działek bloku przy ul
54 Wg tekstu dokumentu lokacyjnego (AJZ II,
s. 393). Wydaje się, że na ogół przydzielano po 1/4 ła-
na: Ormianie — których osadzano na tych samych
warunkach, co innych mieszczan — tyle gruntu mie-
li otrzymać wraz z każdą działką budowlaną (przy-
wilej osadniczy dla Ormian z 30.IV.1585; AJZ IV,
s. 406). W 34 łany wchodziłoby przeto 136 ról; w mo-
mencie lustracji było w mieście 230 działek miesz-
czańskich, a zatem część działek nie mogła mieć do-
łączonej roli. Wg rozplanowania teoretycznego 136
działek liczyły bloki grupy (a) wraz z przyrynkowy-
mi działkami bloków grupy (c). Trudno ustalić, czy
posiadanie roli było związane z pewnym typem dział-
ki, czy też powyższa zgodność jest tylko zbiegiem
Okoliczności.
88 Horodyski, jw., s. 201.
86 AJZ III, s. 506.
57 Wymiary 41 X 90 łokci (Horodyski, jw., i. 208-
209) = 3690 łokci2.
58 „przeciw temu przez ulicę ku wałowi dan plac
Ormianinowi" (Horodyski, jw., s. 205).
89 Wspomnianym w lustracji (jw.); cerkiew or-
miańska, zrazu drewniana, zbudowana między r. 1585-
89 (AJZ IV, s. 291).
60 Zbudowano po r. 1589 (zawarowana w przywi-
leju osadniczym dla Greków z tegoż roku; Tarnaw-
ski, jw., s. 325); lustracja jeszcze o niej nie wspomina,
występuje natomiast na późniejszej rycinie w dziele
Brauna.
81 Tomkowicz S., Ordynaci Zamojscy i sztuka,
Teka Zamojska R. III (1920), s. 51.
62 Zarówno na planie perspektywicznym w dzie-
le Brauna, jak i na planie w dziele de Jonsac'a miej-
sce niepełnych w r. 1591 bloków północno-wschod-
niej części miasta zajmują typowe już bloki regu-
larne.
63 Dutkiewicz, Miasto arkad..., s. 468.
79
Ryc. 8. Piero Cataneo, plan teoretyczny z poł. w. XVI (wg Muntera).
ki i połówki i rozdawano osadnikom54.
Oprócz ról istniały „morgi" i ogrody55,
wymierzone po wytyczeniu obwaro-
wań 56; ogrody posiadały stosunkowo
niewielkie powierzchnie, nip. „ogrody
podle łanu ormiańskiego" miały niecałe
ćwierć morgi57.
Pierwsza lustracja daje obraz mia¬
sta w dziesięć lat po powstaniu. Posia-
da ono wówczas 243 realności (w tym
dwie zajęte pod ratusz). Placów nieza-
budowanych było już tylko 21. Zamość
stanowił wówczas żywy i szybko roz-
wijający się organizm miejski, którego
potrzeby wynikłe z nowych warunków
społecznych i gospodarczych wycisnęły
piętno na schemacie projektu Moranda.
Realizacja jego nie była jeszcze w r.
1591 doprowadzona do końca (nie roz-
parcelowano bloków: w zachodniej pie-
rzei Rynku Solnego i częściowo na pół-
nocnym krańcu miasta), a już osadnic-
two przekroczyło zakreślone projektem
ramy terytorialne, sadowiąc się na nie-
znormalizowanych działkach blisko ob¬
warowań 58. Z nieprzewidzianych w
projekcie elementów poza czworobokiem
właściwego miasta ponadto istniały:
cerkiew ormiańska z własnym cmenta¬
rzem39 i zapewne grecka60, oraz dwór podstarościego
Topornickiego (por. wyżej).
Jednocześnie prowadzono prace przygotowawcze
do budowy kościoła farnego (od r. 1600 kolegiaty),
który zaczęto wznosić w roku następnym (1592)61, za-
pewne zgodnie z ogólnym projektem rozplanowania
miasta. Dalsze lata przynoszą dokończenie parcelacji
wewnątrz czworoboku miasta02, a zarazem nowe od-
stępstwa od pierwotnego projektu. Ok. r. 1594 powsta-
je gmach Akademii63 na miejscu zachodniej partii nie-
istniejącego bloku przy Rynku Solnym. Dalsze roz-
bicie regularności tej częścią miasta powoduje w ro-
ku 1601 wybudowanie bursy „Indygentium", połączo-
ne z likwidacją zachodnich działek bloku przy ul
54 Wg tekstu dokumentu lokacyjnego (AJZ II,
s. 393). Wydaje się, że na ogół przydzielano po 1/4 ła-
na: Ormianie — których osadzano na tych samych
warunkach, co innych mieszczan — tyle gruntu mie-
li otrzymać wraz z każdą działką budowlaną (przy-
wilej osadniczy dla Ormian z 30.IV.1585; AJZ IV,
s. 406). W 34 łany wchodziłoby przeto 136 ról; w mo-
mencie lustracji było w mieście 230 działek miesz-
czańskich, a zatem część działek nie mogła mieć do-
łączonej roli. Wg rozplanowania teoretycznego 136
działek liczyły bloki grupy (a) wraz z przyrynkowy-
mi działkami bloków grupy (c). Trudno ustalić, czy
posiadanie roli było związane z pewnym typem dział-
ki, czy też powyższa zgodność jest tylko zbiegiem
Okoliczności.
88 Horodyski, jw., s. 201.
86 AJZ III, s. 506.
57 Wymiary 41 X 90 łokci (Horodyski, jw., i. 208-
209) = 3690 łokci2.
58 „przeciw temu przez ulicę ku wałowi dan plac
Ormianinowi" (Horodyski, jw., s. 205).
89 Wspomnianym w lustracji (jw.); cerkiew or-
miańska, zrazu drewniana, zbudowana między r. 1585-
89 (AJZ IV, s. 291).
60 Zbudowano po r. 1589 (zawarowana w przywi-
leju osadniczym dla Greków z tegoż roku; Tarnaw-
ski, jw., s. 325); lustracja jeszcze o niej nie wspomina,
występuje natomiast na późniejszej rycinie w dziele
Brauna.
81 Tomkowicz S., Ordynaci Zamojscy i sztuka,
Teka Zamojska R. III (1920), s. 51.
62 Zarówno na planie perspektywicznym w dzie-
le Brauna, jak i na planie w dziele de Jonsac'a miej-
sce niepełnych w r. 1591 bloków północno-wschod-
niej części miasta zajmują typowe już bloki regu-
larne.
63 Dutkiewicz, Miasto arkad..., s. 468.
79