DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Rozprawy
DOI article:Miłobędzki, Adam: Ze studiów nad urbanistyką Zamościa
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.37706#0313
ZE STUDIÓW NAD URBANISTYKĄ ZAMOŚCIA
Ryc. 10. Plan perspektywiczny Zamościa z poł. w. XVII; fragment obrazu w kościele filialnym
w Bukowinie, pow. biłgorajski. (Fot. E. Kozłowska).
Teoretyczna równorzędność ulic Zamościa nie prze-
szkodziła jednej z nich spełniać roli głównej arterii
przelotowej. Zamurowanie bramy Lubelskiej w r. 1588
ograniczyło wyloty miasta do bramy Lwowskiej i gro-
bli za późniejszą bramą Szczebrzeską; najkrótsza dro-
ga między nimi prowadziła ulicą Bełzką i Turobińską.
Mimo to wydaje się, że główną arterią była rozdzielo-
na przez Rynek Wielki ulica biegnąca na wzdłużnej osi
miasta. Na poparcie tego przypuszczenia można wysu-
nąć parę argumentów.
1° — większa szerokość i przelotność, niż w zwę-
żonych przez podcienia ulicach bocznych, biegnących
w przedłużeniu pierzei rynkowych (ulice te uważane
były dotychczas za główne arterie komunikacyjne);
2° — ukształtowanie sieci i bloków poza prosto-
kątem właściwego miasta, wskazujące na nasilenie
ruchu między wylotem ul. Lwowskiej a bramą, co
wyraziło się w charakterystycznym ścięciu bloku tzw.
Podkarpia;
81 W przeciwieństwie choćby do wspomnianej wy-
żej Gattinary, gdzie podcienia podkreślają dwie naj-
ważniejsze ulice.
3° — znaczne w stosunku do innych „wyjeżdże-
nie“ tej ulicy i koło jej zachodniego wylotu, oraz Ryn-
ku Wielkiego na osi wzdłużnej — widoczne na obra-
zie „bukowińskim", gdzie oś tę podkreślono ponadto
wymalowaniem pędzącej karety;
4° — nazwa ulicy (Lwowska) nawiązująca do naj-
ważniejszego kierunku na wschód od miasta.
Tego rodzaju połączenie osi symetrii z główną
arterią można obserwować i w innych miastach re-
nesansowych (Gattinara, Vitry-le-Francois). W Za-
mościu osiowej ulicy odmawiano dotychczas utylitar-
nego przeznaczenia na korzyść wyłącznie kompozy-
cyjnej roli. Nic jednak nie wskazuje na to, by ulica
ta stanowiąca kręgosłup całego układu i wiodąca do
jednego z najważniejszych jego punktów — zamku,
została specjalnie wyodrębniona plastycznie. Nie pod-
kreślono architektonicznie jej pierzei (w części przy-
rynkowej wychodzą na nią nie fronty domów, lecz
ich boczne ściany i ogrodzenia działek), nie wzboga-
cono podcieniami, które biegną w ulicach bocznych91.
Brak jej rytmicznych podziałów, dzięki którym sta-
83
Ryc. 10. Plan perspektywiczny Zamościa z poł. w. XVII; fragment obrazu w kościele filialnym
w Bukowinie, pow. biłgorajski. (Fot. E. Kozłowska).
Teoretyczna równorzędność ulic Zamościa nie prze-
szkodziła jednej z nich spełniać roli głównej arterii
przelotowej. Zamurowanie bramy Lubelskiej w r. 1588
ograniczyło wyloty miasta do bramy Lwowskiej i gro-
bli za późniejszą bramą Szczebrzeską; najkrótsza dro-
ga między nimi prowadziła ulicą Bełzką i Turobińską.
Mimo to wydaje się, że główną arterią była rozdzielo-
na przez Rynek Wielki ulica biegnąca na wzdłużnej osi
miasta. Na poparcie tego przypuszczenia można wysu-
nąć parę argumentów.
1° — większa szerokość i przelotność, niż w zwę-
żonych przez podcienia ulicach bocznych, biegnących
w przedłużeniu pierzei rynkowych (ulice te uważane
były dotychczas za główne arterie komunikacyjne);
2° — ukształtowanie sieci i bloków poza prosto-
kątem właściwego miasta, wskazujące na nasilenie
ruchu między wylotem ul. Lwowskiej a bramą, co
wyraziło się w charakterystycznym ścięciu bloku tzw.
Podkarpia;
81 W przeciwieństwie choćby do wspomnianej wy-
żej Gattinary, gdzie podcienia podkreślają dwie naj-
ważniejsze ulice.
3° — znaczne w stosunku do innych „wyjeżdże-
nie“ tej ulicy i koło jej zachodniego wylotu, oraz Ryn-
ku Wielkiego na osi wzdłużnej — widoczne na obra-
zie „bukowińskim", gdzie oś tę podkreślono ponadto
wymalowaniem pędzącej karety;
4° — nazwa ulicy (Lwowska) nawiązująca do naj-
ważniejszego kierunku na wschód od miasta.
Tego rodzaju połączenie osi symetrii z główną
arterią można obserwować i w innych miastach re-
nesansowych (Gattinara, Vitry-le-Francois). W Za-
mościu osiowej ulicy odmawiano dotychczas utylitar-
nego przeznaczenia na korzyść wyłącznie kompozy-
cyjnej roli. Nic jednak nie wskazuje na to, by ulica
ta stanowiąca kręgosłup całego układu i wiodąca do
jednego z najważniejszych jego punktów — zamku,
została specjalnie wyodrębniona plastycznie. Nie pod-
kreślono architektonicznie jej pierzei (w części przy-
rynkowej wychodzą na nią nie fronty domów, lecz
ich boczne ściany i ogrodzenia działek), nie wzboga-
cono podcieniami, które biegną w ulicach bocznych91.
Brak jej rytmicznych podziałów, dzięki którym sta-
83