DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Miscellanea
DOI article:Gostyński, Tadeusz; Guerquin, Bohdan: Zamek renesansowy w Baranowie
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.37706#0330
TADEUSZ GOSTYŃSKI I BOHDAN GUERQUIN
Ryc. 5. Zamek w Baranowie, fragment elewacji pół-
nocnej. (Fot. Różycki).
miary i kosztowność ich rezydencji. Inicjały Andrzeja
Leszczyńskiego na kartuszach świadczą, że kontynu-
ował on budowę, a zwłaszcza pewnie dekorację zam-
ku. Przyjąć należy, że niewątpliwie np. portale wy-
konane być musiały po r. 1590.
Dotychczasowe opracowania omawiające architek-
turę zamku baranowskiego pomijały zagadnienia
obrony i systemu fortyfikacyjnego. W znacznym stop-
niu przyczynił się do tego Łuszczkiewicz, który w swej
recenzji postawiwszy, pytanie, czy Baranów można
uważać za zamek, odpowiedział negatywnie, nie do-
strzegając w nim cech obronności13.
Jednakże badanie samego budynku, jak również
otaczającego terenu, pozwala nie tylko na wyróżnie-
nie wyraźnych elementów architektury obronnej, ale
13 Łuszczkiewicz W., jw.
14 Oryginał w Archiwum Planów Katastralnych
w Krakowie.
nawet na próbę odtworzenia całego systemu fortyfi-
kacyjnego. Należy ustalić przeznaczenie przyziemia
w tej najniższej kondygnacji zamku, która w stosun-
ku do dziedzińca wewnętrznego leży poniżej jego po-
ziomu. Po ostatniej restauracji zabytku, ściany przy-
ziemia zostały potraktowane jako wysoki cokół obli-
cowany cegłą. Duże otwory okienne oświetlają obec-
nie pomieszczenia o charakterze mieszkalnym. Nato-
miast w basztach narożnych, jak również i w środ-
kowej wieży wejściowej, zachowały się strzelnice,
wyraźnie nastawione na obronę flankową ścian zam-
ku. Nieużytkowy charakter tych pomieszczeń, w prze-
ciwieństwie do całego przyziemia, tłumaczy nam za-
chowanie tych strzelnic w czasie przebudowy zamku
Można przypuszczać, że strzelnice znajdowały się pier-
wotnie i we wszystkich pomieszczeniach przyziemia.
Dojście do tych pomieszczeń obronnych — kazamat,
prowadziło przez zachowany portal z sieni przeloto-
wej wieży. Mogły się również znajdować i inne zej-
ścia w pozostałych częściach budowli. Na elewacji
frontowej zachował się portal prowadzący bezpośred-
nio do kazamat z terenu otaczającego zamek. Jest tu
wyraźnie widoczny pewien system obrony budynku
mieszkalnego. Podobne przykłady umieszczenia w naj-
niższej kondygnacji pomieszczeń dla obrony, uwidocz-
nionych na zewnątrz strzelnicami znane są również
i w innych zamkach, jak np. w Krupem, pochodzącym
z ok. r. 1608 i we wcześniejszych Pomorzanach, po-
chodzących z połowy XVI w.
Istnienie fortyfikacji stwierdza również i bada-
nie przyległego otoczenia. Na planie katastralnym
z r. 185014, a więc pochodzącym z czasów przed usy-
paniem wałów przeciwpowodziowych, ostatecznie
zmieniających ukształtowanie tych terenów, wyraźnie
widnieją od strony południowo-zachodniej ślady urzą-
dzeń obronnych z dwoma bastionami, a zarysy trze-
ciego można wyśledzić na narożu wschodnim. Czwar-
ty bastion mógł znajdować się na narożu północno-
wschodnim, w tym miejscu, gdzie dziś znajduje się
wał przeciwpowodziowy. Tak więc fortyfikacje ziem-
ne, otaczające dzisiejszy zamek, składały się zapewne
z czworoboku utworzonego przez wały, na narożach
którego znajdowały się cztery ziemne bastiony oto-
czone fosą.
Na terenie dziedzińca objętego fortyfikacjami
wznosiło się kilka budynków, z których jeden nazwa-
ny był zbrojownią15. Część tych budynków widoczna
jest na akwareli W. Richtera16 oraz na litografii
N. Ordy z r. 1880. Budynek mieszkalny, to jest istnie-
jący dzisiaj zamek, znajdował się w narożu północno-
wschodnim wspomnianego czworoboku, a więc usta-
wiony był niesymetrycznie w stosunku do regular-
nego układu fortyfikacji, podobnie jak zamek w Kru-
pem. W Czermiernikach pojedynczy, wolnostojący
budynek mieszkalny, a w Krupem trzyskrzydłowy bu-
dynek zakomponowany w podkowę, wydzielone były
fosami z wielkiego dziedzińca znajdującego się w obrę-
bie fortyfikacji. Porównując założenia tych dwu zam-
ków z założeniem baranowskim, można przypusz-
czać, że i tu budynek mieszkalny — pałac, był w po-
dobny sposób wydzielony fosą.
Przy obecnym stanie badań niemożliwym jest do-
kładne określenie czasu, w którym te fortyfikacje
powstały i czy były realizacją programu z góry wyty-
czonego jeszcze w czasie budowy rezydencji. Mogły
powstać w końcu XVI w. Fortyfikacje baranowskie
15 Łuszczkiewicz W., jw.
18 Por. reprodukcję w pracy Łozińskiego W., Zy-
cie polskie w dawnych wiekach, wyd. VI, Warszawa
1937, tafol. 2.
100
Ryc. 5. Zamek w Baranowie, fragment elewacji pół-
nocnej. (Fot. Różycki).
miary i kosztowność ich rezydencji. Inicjały Andrzeja
Leszczyńskiego na kartuszach świadczą, że kontynu-
ował on budowę, a zwłaszcza pewnie dekorację zam-
ku. Przyjąć należy, że niewątpliwie np. portale wy-
konane być musiały po r. 1590.
Dotychczasowe opracowania omawiające architek-
turę zamku baranowskiego pomijały zagadnienia
obrony i systemu fortyfikacyjnego. W znacznym stop-
niu przyczynił się do tego Łuszczkiewicz, który w swej
recenzji postawiwszy, pytanie, czy Baranów można
uważać za zamek, odpowiedział negatywnie, nie do-
strzegając w nim cech obronności13.
Jednakże badanie samego budynku, jak również
otaczającego terenu, pozwala nie tylko na wyróżnie-
nie wyraźnych elementów architektury obronnej, ale
13 Łuszczkiewicz W., jw.
14 Oryginał w Archiwum Planów Katastralnych
w Krakowie.
nawet na próbę odtworzenia całego systemu fortyfi-
kacyjnego. Należy ustalić przeznaczenie przyziemia
w tej najniższej kondygnacji zamku, która w stosun-
ku do dziedzińca wewnętrznego leży poniżej jego po-
ziomu. Po ostatniej restauracji zabytku, ściany przy-
ziemia zostały potraktowane jako wysoki cokół obli-
cowany cegłą. Duże otwory okienne oświetlają obec-
nie pomieszczenia o charakterze mieszkalnym. Nato-
miast w basztach narożnych, jak również i w środ-
kowej wieży wejściowej, zachowały się strzelnice,
wyraźnie nastawione na obronę flankową ścian zam-
ku. Nieużytkowy charakter tych pomieszczeń, w prze-
ciwieństwie do całego przyziemia, tłumaczy nam za-
chowanie tych strzelnic w czasie przebudowy zamku
Można przypuszczać, że strzelnice znajdowały się pier-
wotnie i we wszystkich pomieszczeniach przyziemia.
Dojście do tych pomieszczeń obronnych — kazamat,
prowadziło przez zachowany portal z sieni przeloto-
wej wieży. Mogły się również znajdować i inne zej-
ścia w pozostałych częściach budowli. Na elewacji
frontowej zachował się portal prowadzący bezpośred-
nio do kazamat z terenu otaczającego zamek. Jest tu
wyraźnie widoczny pewien system obrony budynku
mieszkalnego. Podobne przykłady umieszczenia w naj-
niższej kondygnacji pomieszczeń dla obrony, uwidocz-
nionych na zewnątrz strzelnicami znane są również
i w innych zamkach, jak np. w Krupem, pochodzącym
z ok. r. 1608 i we wcześniejszych Pomorzanach, po-
chodzących z połowy XVI w.
Istnienie fortyfikacji stwierdza również i bada-
nie przyległego otoczenia. Na planie katastralnym
z r. 185014, a więc pochodzącym z czasów przed usy-
paniem wałów przeciwpowodziowych, ostatecznie
zmieniających ukształtowanie tych terenów, wyraźnie
widnieją od strony południowo-zachodniej ślady urzą-
dzeń obronnych z dwoma bastionami, a zarysy trze-
ciego można wyśledzić na narożu wschodnim. Czwar-
ty bastion mógł znajdować się na narożu północno-
wschodnim, w tym miejscu, gdzie dziś znajduje się
wał przeciwpowodziowy. Tak więc fortyfikacje ziem-
ne, otaczające dzisiejszy zamek, składały się zapewne
z czworoboku utworzonego przez wały, na narożach
którego znajdowały się cztery ziemne bastiony oto-
czone fosą.
Na terenie dziedzińca objętego fortyfikacjami
wznosiło się kilka budynków, z których jeden nazwa-
ny był zbrojownią15. Część tych budynków widoczna
jest na akwareli W. Richtera16 oraz na litografii
N. Ordy z r. 1880. Budynek mieszkalny, to jest istnie-
jący dzisiaj zamek, znajdował się w narożu północno-
wschodnim wspomnianego czworoboku, a więc usta-
wiony był niesymetrycznie w stosunku do regular-
nego układu fortyfikacji, podobnie jak zamek w Kru-
pem. W Czermiernikach pojedynczy, wolnostojący
budynek mieszkalny, a w Krupem trzyskrzydłowy bu-
dynek zakomponowany w podkowę, wydzielone były
fosami z wielkiego dziedzińca znajdującego się w obrę-
bie fortyfikacji. Porównując założenia tych dwu zam-
ków z założeniem baranowskim, można przypusz-
czać, że i tu budynek mieszkalny — pałac, był w po-
dobny sposób wydzielony fosą.
Przy obecnym stanie badań niemożliwym jest do-
kładne określenie czasu, w którym te fortyfikacje
powstały i czy były realizacją programu z góry wyty-
czonego jeszcze w czasie budowy rezydencji. Mogły
powstać w końcu XVI w. Fortyfikacje baranowskie
15 Łuszczkiewicz W., jw.
18 Por. reprodukcję w pracy Łozińskiego W., Zy-
cie polskie w dawnych wiekach, wyd. VI, Warszawa
1937, tafol. 2.
100