DOI Heft:
Nr. 3/4
DOI Artikel:Miscellanea
DOI Artikel:Maisel, Witold: Budowle Jana Baptysty Quadro w świetle poznańskich materiałów archiwalnych
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.37706#0338
WITOLD MAISEL
Ryc. 2. Ratusz poznański od strony zachodniej i bu-
dynek Wagi miejskiej, rozebrany w roku 1895.
sunków poznańskich nie ze wszystkim do przyjęcia.
Smatruz poznański miał bowiem dwojakie przezna-
czenie. Był on, po pierwsze, miejscem sprzedaży de-
talicznej płótna. Dowodzi tego zapisane w jednej
z ksiąg rady miejskiej33 rozstrzygnięcie sporu między
kupcami a handlarkami ze Smatruzu. (Decretum inter
Institores Posn. et venditrices in Smatrus), w któ-
rym Rada Miejska postanawia, że:
„...przerzeczone Panie na Smatruzie będące,
te tylko rzeczy przedawać mają, które właśnie
Smatruzowi należą: jako na imię proste płótna
polskiej roboty, także głogowskie albo śląskie...".
Po drugie był Smatruz magazynem zboża i owoców
jak to wynika z zapisków w rachunkach miejskich34.
To dwojakie, tak bardzo zarazem zróżniczkowane
przeznaczenie użytkowe, wydaje się wskazywać na
istnienie budynku o dwóch kondygnacjach. W krań-
cowym przypadku można by przyjąć istnienie jednej
tylko kondygnacji podzielonej na dwie części. Prze-
ciwko temu przemawia jednak zanotowany w rachun-
kach z 1563 roku wydatek na pokrycie kosztów robo-
cizny dla dniówkarzy za wywożenie ziemi ze smatru-
zu35, jako czynności wstępnej dla położenia posadzki,
o czym mowa w tychże rachunkach36, z czego wyni-
33 A. C. 29 f. 158—159.
34 C. P. E. 705 f. 17 „a frumenti in Smatrus pur-
gatione" — r. 1582.
C. P. E. 701 f. 16 „a portatione triticii in smatrus
gr. 18“ — r. 1579.
C. P. E. 703 f. 19 v. „a portatione silignis ex mo-
lendino novo ad Smathrusz" — r. 1581.
C. P. E. 721 f. 18 v. „Od przerzucania żyta na sma-
truzie gr. 3“ — r. 1590.
35 C. P. E. 678 f. 18 v. „Item exposuimus diurnis
qui educebant terram ex Smatrus fl. 1 gr. 8“.
36 C. P. E. 678 f. 17 v. „Item dedimus pro 600
astrichu parvi ad Smatrus et pannitonsorium fl. 1 gr.
13 d. 9“.
37 C. P. E. 678 f. 6 v „Item ad structuram Smatru-
su 4 fornaces cementi et 19.000 laterum dedimus fl.
77 gr. 18“.
kałoby, że smatruz był obiektem budowanym od fun-
damentów, a nie tylko górną kondygnacją sukiennic.
Wobec tego, że wewnętrzną część rynku zajmowały,
idąc od wschodu ku zachodowi: szereg domków bu-
dniczych, równolegle do nich stojący szereg jatek
szewskich, z kolei równolegle do tamtych usytuowane
sukiennice, a od zachodu jatki rzeźnicze, przyjąć na-
leży, że jedynym miejscem, gdzie można było wybu-
dować smatruz jest to, na którym później znajdujemy
arsenał. Nie jest wykluczone, że w czasie wojen XVII
względnie XVIII wieku, wojska okupujące Poznań,
potrzebując pomieszczeń dla wielkiej ilości broni
i sprzętu wojennego, zamieniły budynek smatruzu
w arsenał.
Przytoczone wyżej zapiski o 35.200 cegłach i 8.000
dachówek zawierają cyfry łączne dla sukiennic i sma-
truzu — być może ze względu na wspólny olać bu-
dowy. Ale te same rachunki zawierają też pozycje
wydatków na budowę samego tylko smatruzu np.:
cztery piece wapna i 19.000 cegieł37 * * oraz wydatek na
„rosty“38 (rusztowanie?).
Zupełnie niewątpliwym jest udział Quadry w bu-
dowie smatruzu. W rachunkach mianowicie z roku
156338, bezpośrednio pod pozycją dotyczącą wypłaty
trzech rat wynagrodzenia „Muratori Joanni Bapti-
stae Italo... 25 fl., 58 fl., 30 fl.“ zanotowano wynagro-
dzenie dla jego pomocników zatrudnionych przy bu-
dowie smatruzu, postrzygalni i innych obiektów:
„Coadiutoribus vero aut sociis illius4"... ratione la-
boris circa pannitonsoria, smatrus et alibi 24 fl.“.
4. Postrzygalnia (pannitonsorium).
Z opisu wielkiego pożaru z roku 1536 wynika, że pa-
stwą płomieni padła również stara postrzygalnia —
„domus pannitonsorii“41. Do czasu wybudowania no-
wego gmachu postrzygalni użytkowano na ten cel
jakiś inny budynek. Jeszcze w roku 1561 wydaje mia-
sto dwie grzywny i 22 grosze na remont tego domu—
„ab instauratione domus quam pannitonsorium habi-
tat dedimus fl. 2 gr. 22“42 *. W dwa lata później wybu-
dowano nową, względnie odbudowano starą postrzy-
galnię. Znajdowała się ona gdzieś w pobliżu wagi.
Wskazuje na to zapiska z roku 1573’ — „Muratoribus
circa pannitonsorium penes libram laborantibus fl.
3’<43. Co do osoby architekta nie może być żadnych
wątpliwości, ponieważ rachunki wymieniają Quadrę
imiennie, tak samo jak przy budowie smatruzu (patrz
wyżej)44. Rachunki 1563 zawierają następujące pozy-
cje dotyczące budowy postrzygalni: 5.000 cegieł i dwa
piece wapna45, 22.000 cegieł i piec cementu (łącznie
dla postrzygalni i smatruzu)46, robocizna dla murarzy
i dniówkarzy47 oraz 600 płytek posadzkowych (łącznie
38 C. P. E. 678 f. 12 „Item pro rosthi ad structu¬
ram Smatrusu numarevimus gr. 18“.
38 C. P. E. 677 f. 6.
40 T. j. Quadry.
41 A. C. 8 f. 48 v.
42 C. P. E. 675 f. 7 v.
43 C. P. E. 691 f. 28.
44 por. przyp. 40.
45 C. P. E. 678 f. 1 v „Item ad structuram panni-
tonsorii 5.000 laterum et 2 fornaces cementi dedimus
fl. 35 gr. 6“.
46 C. P. E. 678 f. 3 „Item ad structuram Smatru-
su et pannitonsorii 22.000 laterum et fornacem ce¬
menti dedimus fl. 61 gr. 6“.
47 C. P. E. 678 f. 1 v oraz 2 „Item muratoribus
ac diurnis qui circa pannitonsoria laborabant fl. 4 gr.
6 oraz fl. 5 gr. 5“.
108
Ryc. 2. Ratusz poznański od strony zachodniej i bu-
dynek Wagi miejskiej, rozebrany w roku 1895.
sunków poznańskich nie ze wszystkim do przyjęcia.
Smatruz poznański miał bowiem dwojakie przezna-
czenie. Był on, po pierwsze, miejscem sprzedaży de-
talicznej płótna. Dowodzi tego zapisane w jednej
z ksiąg rady miejskiej33 rozstrzygnięcie sporu między
kupcami a handlarkami ze Smatruzu. (Decretum inter
Institores Posn. et venditrices in Smatrus), w któ-
rym Rada Miejska postanawia, że:
„...przerzeczone Panie na Smatruzie będące,
te tylko rzeczy przedawać mają, które właśnie
Smatruzowi należą: jako na imię proste płótna
polskiej roboty, także głogowskie albo śląskie...".
Po drugie był Smatruz magazynem zboża i owoców
jak to wynika z zapisków w rachunkach miejskich34.
To dwojakie, tak bardzo zarazem zróżniczkowane
przeznaczenie użytkowe, wydaje się wskazywać na
istnienie budynku o dwóch kondygnacjach. W krań-
cowym przypadku można by przyjąć istnienie jednej
tylko kondygnacji podzielonej na dwie części. Prze-
ciwko temu przemawia jednak zanotowany w rachun-
kach z 1563 roku wydatek na pokrycie kosztów robo-
cizny dla dniówkarzy za wywożenie ziemi ze smatru-
zu35, jako czynności wstępnej dla położenia posadzki,
o czym mowa w tychże rachunkach36, z czego wyni-
33 A. C. 29 f. 158—159.
34 C. P. E. 705 f. 17 „a frumenti in Smatrus pur-
gatione" — r. 1582.
C. P. E. 701 f. 16 „a portatione triticii in smatrus
gr. 18“ — r. 1579.
C. P. E. 703 f. 19 v. „a portatione silignis ex mo-
lendino novo ad Smathrusz" — r. 1581.
C. P. E. 721 f. 18 v. „Od przerzucania żyta na sma-
truzie gr. 3“ — r. 1590.
35 C. P. E. 678 f. 18 v. „Item exposuimus diurnis
qui educebant terram ex Smatrus fl. 1 gr. 8“.
36 C. P. E. 678 f. 17 v. „Item dedimus pro 600
astrichu parvi ad Smatrus et pannitonsorium fl. 1 gr.
13 d. 9“.
37 C. P. E. 678 f. 6 v „Item ad structuram Smatru-
su 4 fornaces cementi et 19.000 laterum dedimus fl.
77 gr. 18“.
kałoby, że smatruz był obiektem budowanym od fun-
damentów, a nie tylko górną kondygnacją sukiennic.
Wobec tego, że wewnętrzną część rynku zajmowały,
idąc od wschodu ku zachodowi: szereg domków bu-
dniczych, równolegle do nich stojący szereg jatek
szewskich, z kolei równolegle do tamtych usytuowane
sukiennice, a od zachodu jatki rzeźnicze, przyjąć na-
leży, że jedynym miejscem, gdzie można było wybu-
dować smatruz jest to, na którym później znajdujemy
arsenał. Nie jest wykluczone, że w czasie wojen XVII
względnie XVIII wieku, wojska okupujące Poznań,
potrzebując pomieszczeń dla wielkiej ilości broni
i sprzętu wojennego, zamieniły budynek smatruzu
w arsenał.
Przytoczone wyżej zapiski o 35.200 cegłach i 8.000
dachówek zawierają cyfry łączne dla sukiennic i sma-
truzu — być może ze względu na wspólny olać bu-
dowy. Ale te same rachunki zawierają też pozycje
wydatków na budowę samego tylko smatruzu np.:
cztery piece wapna i 19.000 cegieł37 * * oraz wydatek na
„rosty“38 (rusztowanie?).
Zupełnie niewątpliwym jest udział Quadry w bu-
dowie smatruzu. W rachunkach mianowicie z roku
156338, bezpośrednio pod pozycją dotyczącą wypłaty
trzech rat wynagrodzenia „Muratori Joanni Bapti-
stae Italo... 25 fl., 58 fl., 30 fl.“ zanotowano wynagro-
dzenie dla jego pomocników zatrudnionych przy bu-
dowie smatruzu, postrzygalni i innych obiektów:
„Coadiutoribus vero aut sociis illius4"... ratione la-
boris circa pannitonsoria, smatrus et alibi 24 fl.“.
4. Postrzygalnia (pannitonsorium).
Z opisu wielkiego pożaru z roku 1536 wynika, że pa-
stwą płomieni padła również stara postrzygalnia —
„domus pannitonsorii“41. Do czasu wybudowania no-
wego gmachu postrzygalni użytkowano na ten cel
jakiś inny budynek. Jeszcze w roku 1561 wydaje mia-
sto dwie grzywny i 22 grosze na remont tego domu—
„ab instauratione domus quam pannitonsorium habi-
tat dedimus fl. 2 gr. 22“42 *. W dwa lata później wybu-
dowano nową, względnie odbudowano starą postrzy-
galnię. Znajdowała się ona gdzieś w pobliżu wagi.
Wskazuje na to zapiska z roku 1573’ — „Muratoribus
circa pannitonsorium penes libram laborantibus fl.
3’<43. Co do osoby architekta nie może być żadnych
wątpliwości, ponieważ rachunki wymieniają Quadrę
imiennie, tak samo jak przy budowie smatruzu (patrz
wyżej)44. Rachunki 1563 zawierają następujące pozy-
cje dotyczące budowy postrzygalni: 5.000 cegieł i dwa
piece wapna45, 22.000 cegieł i piec cementu (łącznie
dla postrzygalni i smatruzu)46, robocizna dla murarzy
i dniówkarzy47 oraz 600 płytek posadzkowych (łącznie
38 C. P. E. 678 f. 12 „Item pro rosthi ad structu¬
ram Smatrusu numarevimus gr. 18“.
38 C. P. E. 677 f. 6.
40 T. j. Quadry.
41 A. C. 8 f. 48 v.
42 C. P. E. 675 f. 7 v.
43 C. P. E. 691 f. 28.
44 por. przyp. 40.
45 C. P. E. 678 f. 1 v „Item ad structuram panni-
tonsorii 5.000 laterum et 2 fornaces cementi dedimus
fl. 35 gr. 6“.
46 C. P. E. 678 f. 3 „Item ad structuram Smatru-
su et pannitonsorii 22.000 laterum et fornacem ce¬
menti dedimus fl. 61 gr. 6“.
47 C. P. E. 678 f. 1 v oraz 2 „Item muratoribus
ac diurnis qui circa pannitonsoria laborabant fl. 4 gr.
6 oraz fl. 5 gr. 5“.
108