Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (22.1960)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

ANNA DOBRZYCKA

„ZDJĘCIE Z KRZYŻA” W KALISKIM KOŚCIELE ŚW. MIKOŁAJA
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Poznańskiego w dniu 9.II.1959 r.) *<•

„Cuius maior imago depositionis
de Cruce Domini Nostri Jesu Christi,
Antwerpiae depicta his temporibus
a celebri pictore Rubens, allata et
donata huic ecclesiae per Illustrem
et Magnificum olim Petrum Żerom-
ski, Sacrae Regiae Maiestatis Culi-
nae Praefectum et Capitaneum
Bydgostiensem...". Taką oto notatkę
pozostawiła w aktach kaliskiego
kościoła św. Mikołaja wizytacja,
którą w imieniu metropolii gnieź-
nieńskiej przeprowadził 26 listopa-
da 1639 archidiakon kaliski, ks.
Stanisław Zychowicz. Obraz wisi
dziś na tym samym miejscu jakie
przeznaczono mu przed 300 laty.
Kalisz zawdzięcza go delegowane-
mu (w r. 1620) do Flandrii sekreta-
rzowi królewskiemu, Piotrowi Że-
romskiemu, którego pertraktacje
z arcyks. Albrechtem nie przynoszą
poważniejszych rezultatów natury
politycznej, stają się natomiast przy-
czyną sprowadzenia z Antwerpii
płótna, zakupionego w pracowni
Rubensa, w początkach roku 1621.
Pobyt Żeromskiego w Antwerpii
przypada na lata ogromnego powo-
dzenia Rubensa, kiedy to najwybit-
niejsze osobistości ubiegają się o
wstęp do pracowni nadwornego ma-
larza arcyksiążąt. Po ogromnym
sukcesie jaki towarzyszył ukończe-
niu wspaniałych ołtarzy „Podnie-
sienia Krzyża” i „Zdjęcia z Krzyża”
do atelier Rubensa napływają dzie-
siątki zamówńeń. By sprostać zada-
niu zatrudnia malarz wielką liczbę
uczniów i pomocników. Wykańczają
oni obrazy Rubensa; malują też
płótna przygotowanych przezeń
szkiców. Wielka ilość zamówień
sprawia, że z pracowni antwerp-
skiego malarza wychodzą — obok
całkowicie własnych jego dzieł —
dziesiątki płócien, w których udział
samego mistrza jest mniejszy, ogra-
niczając się do korekty szczegółów
lub opracowań niektórych frag-
mentów.
W liczbie znanych dziś kilkuna-
stu rubensowskich „Zdjęć z Krzy-
ża" trzeba wyróżnić te obrazy, które
stanowią własnoręczne dzieło Ru-
bensa, od tych, które powstały w
pracowni, z mniejszym, czasem na-
* Obszerniejszy artykuł na powyższy
temat złożony został do druku w „XVIII
Wieków Kalisza'1 (Praca zbiorowa pod
red. A. Gieysztora).


II. 1. Rubens i jego warsztat. Zdjęcie
z Krzyża. Kalisz, kościół św. Mikołaja
(Fot. L. Perz i F. Maćkowiak)

wet niewielkim udziałem mistrza.
Wśród przypisanych samemu Ru-
bensowi „Zdjęć z Krzyża" należy
wymienić;
1. Tryptyk w katedrze antwerp-
skiej (malowany 1611—1614) —
pierwowzór wszystkich innych wer-
sji tego tematu.
2. Duży szkic ze zb. Lorda Lee
v. Fareham, wystawiony (po raz
pierwszy) ostatnio w Rotterdamie
(na pokazie szkiców Rubensa w r.
1954). Szkicowa technika pozwala
tu malarzowi na b. bezpośrednie,
wręcz żywiołowe ujęcie tematu,
powtarzającego dość wiernie kom-
pozycję tryptyku antwerpskiego.
3. „Zdjęcie z Krzyża" w Lille
(Palais des Beaux-Arts). Malowane
ok. r. 1615 gorącymi, lśniącymi far-
bami, zmienia nieco kompozycję
tryptyku antwerpskiego: opadające
z krzyża ciało Chrystusa przecina
w poprzek całą kompozycję; powięk-
sza się tu też liczba osób asystują-
cych scenie, o stojącą z boku postać
starej kobiety. Świetnie malowane
ciało Chrystusa, o miękkim, płyn-
nym modelunku, postać staruszki

i sylweta klęczącej Magdaleny —
to dzieło samego Rubensa. Inne
fragmenty obrazu, słabsze, noszą
ślady jego uzupełnień i poprawek.
Szkic do tego obrazu, przypisywa-
ny samemu Rubensowi — znajduje
się również w Lille.
4. „Zdjęcie z Krzyża" w Ermita-
żu. Malowane wcześniej od obrazu
z Lille, ok. r. 1614, zdradza inne
ujęcie tego samego tematu: ciało
Chrystusa sztywno wyprostowane,
osuwa się ciężko i sztywno w dół.
W miejsce lirycznego spokoju z oł-
tarza antweiąiskiego, wkrada się tu
jakiś szorstki ton. Liczba osób bio-
rących udział w akcji ogranicza się.
Postacie wypełniają sobą całe tło
obrazu, nabierają jakiejś wyjątko-
wej monumentalności. Brak tu mięk-
kich, płynnych linii tryptyku ant-
werpskiego (z wyjątkiem może b.
płynnie malowanej postaci Magda-
leny).
5. „Zdjęcie z Krzyża" — szkic ze
zb. Szuwałowa, również w Ermi-
tażu. Dla rozważań nad kaliską
wersją tematu szkic ten wydaje się
mieć największe znaczenie. W sto-
sunku do ' ołtarza, antwerpskiego
szkic operuje bardziej zredukowa-
ną liczbą postaci i odznacza się
znaczną powściągliwością. Gesty
i ruchy postaci są spokojniejsze,
akcja bardziej skoncentrowana.
Kompozycja we formacie poziomym,
zdaje się być w myśl sugestii
Szmidta ogniwem pośrednim między
koncepcją typu antwerpskiego, a
wizją, jaką zrealizował malarz w
olejnym obrazie leningradzkim (por.
poz. 4). Co więcej, szkic zdaje się
być ogniwem pośrednim dla jeszcze
jednej wersji, dla naszego obrazu
w Kaliszu.
Wśród warsztatowych „Zdjęć z
Krzyża", do niedawna uchodzących
za własne dzieła Rubensa, wyróżnić
należy przede wszystkim: „Zdjęcie
z Krzyża" w St. Omar, obraz w Mu-
zeum w Valenciennes, płótno w ko-
ściele w Arras — uważane przez
Roosesa za kopię obrazu leningradz-
kiego, wreszcie wersję znajdującą
się w kościele św. Jana Ewangeli-
sty w Arras, a będącą kopią, wzglę-
dnie słabszą repliką obrazu w Ka-
liszu.
Na tle wszystkich tych wersji
„Zdjęcia z Krzyża" niewątpliwie na
większą niż dotąd uwagę zasługuje
„Zdjęcie z Krzyża" w kościele ka-

108