DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Kronika Stowarzyszenia Historyków Sztuki
DOI article:Chojnacka, Halina; Chrzanowska, Paulina: Manufaktura szkła Adama Mikołaja Sieniawskiego pod Lubaczowem (1718 - 1729): rys historyczny
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.41527#0341
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
MANUFAKTURA SZKŁA ADAMA MIKOŁAJA SIENIAWSKIEGO POD LUBACZOWEM (1718-1729)
RYS HISTORYCZNY
Pierwszy i szczytowy okres dzia-
łalności Huty Kryształowej pod Lu-
baczowem zamyka się w latach
1718—1729, w okresie ostatnich lat
życia jej założyciela, hetmana A. M.
Sieniawskiego i jego małżonki El-
żbiety z Lubomirskich. Dzieje tego
dwunastolecia wypełniają w pewnej
mierze niezapisaną dotychczas kartę,
jaką stanowi historia sztuki szklar-
skiej w Polsce do połowy w. XVIII
tj. do czasu rozwinięcia się pro-
dukcji manufaktury w Urzeczu.
Nasza znajomość poprzedzających
okresów ograniczała się do topo-
grafii wytwórni polskich, i do wy-
odrębnienia w zbiorach muzealnych
pewnych grup zabytków polskiego
pochodzenia. Nie umieliśmy jednak
dotychczas połączyć zabytków z wy-
twórniami, odnaleźć cech indywi-
dualnych poszczególnych manufak-
tur i ustalić na podstawie faktów
pewnego ciągu rozwojowego.
Działalność manufaktury Sie-
niawskiego nie byłaby również w
zupełności zrozumiała, gdyby nie
rewelacyjne znaleziska archiwalne
Euzebiusza Łopacińskiego, który od-
dał do dyspozycji bardzo cenne
materiały wyłuskane z archiwum
Radziwiłłów. Wiadomości stąd wy-
nikające pozwalają ustalić miejsce
manufaktury Lubaczowskiej w
szklarstwie polskim w początku
XVIII w. W świetle tych akt za-
rysowuje się szeroko zakrojony ruch
manufakturowy, wszczęty przez
Augusta II, a który miał na celu
wprowadzenie polskiego przemysłu
szklarskiego w orbitę nowych zdo-
byczy technologicznych i artystycz-
nych, rozpowszechniających się w
ośrodkach szklarskich Europy środ-
kowej. Chodziło o wprowadzenie do
produkcji szkła kredowego, tzw.
kryształowego oraz upowszechnienie
i podniesienie obróbki szlifiersko-
grawerskiej.
Już w początku wieku, prawdo-
podobnie po przywróceniu praw do
korony polskiej, około 1710, założył
król manufakturę szkła kryształo-
wego na Bielanach pod Warszawą,
którą zorganizował i prowadził
Konstanty Fremel, znany ze swej
działalności na polu szklarstwa w
Saksonii na przełomie XVII i XVIII
w. Tenże Fremel przyczynił się
w następstwie do założenia, względ-
nie unowocześnienia, szeregu ma-
nufaktur jak np. Radziwiłłów w
Nalibokach, Bielińskich pod Otwoc-
kiem.
Jemu też w r. 1717 powierzył
zorganizowanie i poprowadzenie
swej manufaktury hetman Sieniaw-
ski. Celem przedsięwzięcia było
zaopatrzenie ruskich rezydencji het-
mana w ozdobne szkło stołowe
i świeczniki, jak też i przemysłowo-
11. 1. Kielich szlifowany i rżnięty
z h. Potockich. Muz. w Tarnowie.
(Fot. A. Czadecki)
komercyjna eksploatacja dóbr. Ma-
nufaktura powstała na terenie sta-
rostwa Lubaczowskiego, we wsi
Hucisko Stare opodal Horyńca, na
miejscu niegdyś tam istniejącej
huty.
Manufaktura łączyła hutę właś-
ciwą z pracownią szlifiersko-gra-
werską oraz pracownią montażu
świeczników. O szerokiej skali wy-
twórczości sądzić można z dużej
liczby ok. 20 fachowców (wg spisu
pogłównego z r. 1727), jak i faktu,
że manufaktura miała swoje sklepy
albo „komisy” w Przemyślu, Jaro-
sławiu, Zamościu czy Lublinie. Że
produkcja nastawiona była wyraź-
nie na wyroby ozdobne o artystycz-
nych aspiracjach, świadczy nazwa
jej: „Fiuta Kryształowa”, oraz fakt,
że zatrudniała ona obok pięciu
hutników-dymarzy około 15 rytow-
ników i szlifierzy, którzy nadawali
artystyczne piętno surowym wy-
robom.
W pierwszych latach działalności
manufaktury Fremel oparł się w
głównej mierze na sprowadzonych
z zagranicy niemieckich fachow-
cach. Przy tym, sądząc z ich danych
personalnych, a zwłaszcza z faktu
ich katolickiego wyznania, przypuś-
cić należy, że przybyli z okręgu
szklarskiego czesko-śląskiego. Praw-
dopodobieństwo to utwierdzają
ścisłe stosunki gospodarcze łączące
Sieniawskich ze Śląskiem. Za czes-
kim lub śląskim ich pochodzeniem
przemawiają również pewne cechy
warsztatowego wykonania szkieł,
zarówno w zakresie hutniczego ufor-
mowania jak i sposobu wykonania
rytowniczej dekoracji, cechy które
wykazują rutynę tamtejszych war-
sztatów. Ta interesująca symbioza
elementu czesko-śląskiego z pier-
wiastkiem saskim reprezentowanym
przez kierownika manufaktury Fre-
mela, znajdzie częściowo odbicie
w charakterze artystycznym pro-
dukcji. Obok bowiem pokrewieństw
warsztatowych ze szklarstwem czes-
ko-śląskim uwydatni się w niej
wpływ saskiej sztuki w zakresie
ogólnej koncepcji dekoracyjnej
obiektów i w rycerskiej tematyce
przedstawień.
W 10 lat od założenia manufak-
tury skład personelu zmienił się
zasadniczo na korzyść Polaków,
którzy w r. 1727 tworzyli kilku-
nastoosobowy zespół fachowców,
pod polskim kierownictwem głów-
nego majstra hutniczego Matjasza
Greniewicza oraz superintendenta
kapitana Mokejna. Im też w dużej
mierze produkcja lubaczowska bę-
dzie zawdzięczać swą rodzimą od-
rębność.
Z bogatej i różnorodnej pro-
dukcji manufaktury udało się
328
MANUFAKTURA SZKŁA ADAMA MIKOŁAJA SIENIAWSKIEGO POD LUBACZOWEM (1718-1729)
RYS HISTORYCZNY
Pierwszy i szczytowy okres dzia-
łalności Huty Kryształowej pod Lu-
baczowem zamyka się w latach
1718—1729, w okresie ostatnich lat
życia jej założyciela, hetmana A. M.
Sieniawskiego i jego małżonki El-
żbiety z Lubomirskich. Dzieje tego
dwunastolecia wypełniają w pewnej
mierze niezapisaną dotychczas kartę,
jaką stanowi historia sztuki szklar-
skiej w Polsce do połowy w. XVIII
tj. do czasu rozwinięcia się pro-
dukcji manufaktury w Urzeczu.
Nasza znajomość poprzedzających
okresów ograniczała się do topo-
grafii wytwórni polskich, i do wy-
odrębnienia w zbiorach muzealnych
pewnych grup zabytków polskiego
pochodzenia. Nie umieliśmy jednak
dotychczas połączyć zabytków z wy-
twórniami, odnaleźć cech indywi-
dualnych poszczególnych manufak-
tur i ustalić na podstawie faktów
pewnego ciągu rozwojowego.
Działalność manufaktury Sie-
niawskiego nie byłaby również w
zupełności zrozumiała, gdyby nie
rewelacyjne znaleziska archiwalne
Euzebiusza Łopacińskiego, który od-
dał do dyspozycji bardzo cenne
materiały wyłuskane z archiwum
Radziwiłłów. Wiadomości stąd wy-
nikające pozwalają ustalić miejsce
manufaktury Lubaczowskiej w
szklarstwie polskim w początku
XVIII w. W świetle tych akt za-
rysowuje się szeroko zakrojony ruch
manufakturowy, wszczęty przez
Augusta II, a który miał na celu
wprowadzenie polskiego przemysłu
szklarskiego w orbitę nowych zdo-
byczy technologicznych i artystycz-
nych, rozpowszechniających się w
ośrodkach szklarskich Europy środ-
kowej. Chodziło o wprowadzenie do
produkcji szkła kredowego, tzw.
kryształowego oraz upowszechnienie
i podniesienie obróbki szlifiersko-
grawerskiej.
Już w początku wieku, prawdo-
podobnie po przywróceniu praw do
korony polskiej, około 1710, założył
król manufakturę szkła kryształo-
wego na Bielanach pod Warszawą,
którą zorganizował i prowadził
Konstanty Fremel, znany ze swej
działalności na polu szklarstwa w
Saksonii na przełomie XVII i XVIII
w. Tenże Fremel przyczynił się
w następstwie do założenia, względ-
nie unowocześnienia, szeregu ma-
nufaktur jak np. Radziwiłłów w
Nalibokach, Bielińskich pod Otwoc-
kiem.
Jemu też w r. 1717 powierzył
zorganizowanie i poprowadzenie
swej manufaktury hetman Sieniaw-
ski. Celem przedsięwzięcia było
zaopatrzenie ruskich rezydencji het-
mana w ozdobne szkło stołowe
i świeczniki, jak też i przemysłowo-
11. 1. Kielich szlifowany i rżnięty
z h. Potockich. Muz. w Tarnowie.
(Fot. A. Czadecki)
komercyjna eksploatacja dóbr. Ma-
nufaktura powstała na terenie sta-
rostwa Lubaczowskiego, we wsi
Hucisko Stare opodal Horyńca, na
miejscu niegdyś tam istniejącej
huty.
Manufaktura łączyła hutę właś-
ciwą z pracownią szlifiersko-gra-
werską oraz pracownią montażu
świeczników. O szerokiej skali wy-
twórczości sądzić można z dużej
liczby ok. 20 fachowców (wg spisu
pogłównego z r. 1727), jak i faktu,
że manufaktura miała swoje sklepy
albo „komisy” w Przemyślu, Jaro-
sławiu, Zamościu czy Lublinie. Że
produkcja nastawiona była wyraź-
nie na wyroby ozdobne o artystycz-
nych aspiracjach, świadczy nazwa
jej: „Fiuta Kryształowa”, oraz fakt,
że zatrudniała ona obok pięciu
hutników-dymarzy około 15 rytow-
ników i szlifierzy, którzy nadawali
artystyczne piętno surowym wy-
robom.
W pierwszych latach działalności
manufaktury Fremel oparł się w
głównej mierze na sprowadzonych
z zagranicy niemieckich fachow-
cach. Przy tym, sądząc z ich danych
personalnych, a zwłaszcza z faktu
ich katolickiego wyznania, przypuś-
cić należy, że przybyli z okręgu
szklarskiego czesko-śląskiego. Praw-
dopodobieństwo to utwierdzają
ścisłe stosunki gospodarcze łączące
Sieniawskich ze Śląskiem. Za czes-
kim lub śląskim ich pochodzeniem
przemawiają również pewne cechy
warsztatowego wykonania szkieł,
zarówno w zakresie hutniczego ufor-
mowania jak i sposobu wykonania
rytowniczej dekoracji, cechy które
wykazują rutynę tamtejszych war-
sztatów. Ta interesująca symbioza
elementu czesko-śląskiego z pier-
wiastkiem saskim reprezentowanym
przez kierownika manufaktury Fre-
mela, znajdzie częściowo odbicie
w charakterze artystycznym pro-
dukcji. Obok bowiem pokrewieństw
warsztatowych ze szklarstwem czes-
ko-śląskim uwydatni się w niej
wpływ saskiej sztuki w zakresie
ogólnej koncepcji dekoracyjnej
obiektów i w rycerskiej tematyce
przedstawień.
W 10 lat od założenia manufak-
tury skład personelu zmienił się
zasadniczo na korzyść Polaków,
którzy w r. 1727 tworzyli kilku-
nastoosobowy zespół fachowców,
pod polskim kierownictwem głów-
nego majstra hutniczego Matjasza
Greniewicza oraz superintendenta
kapitana Mokejna. Im też w dużej
mierze produkcja lubaczowska bę-
dzie zawdzięczać swą rodzimą od-
rębność.
Z bogatej i różnorodnej pro-
dukcji manufaktury udało się
328