DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Świechowski, Zygmunt: Zagadnienie odrodzenia romanizmu w Polsce
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.41527#0357
ZYGMUNT SWIECHOWSKI
II. 5. Przerywnik z Missale Błażeja
Dereya. Kraków, Bibl. klasztoru OO.
Dominikanów. (Fot. Stacja Mikrofilm.
Bibl. Naród, w Warszawie)
zdaje się polegać na tym, że renesans, gdzie indziej
bogaty geometryczną wiedzą o proporcjach, uczony
w znajomości nieledwie starożytniczej form antycz-
nych, z chwilą gdy występuje w swej skromniejszej
nieledwie wiejskiej czy ludowej postaci znajduje się
na podobnym szczeblu percepcji antyku na jakim
znajdowała się szeroka rzesza muratorów i lapicydów
romańskich.
Dla tych samych względów nie można mówić
o romanizmie niektórych renesansowych budowli Ma-
zowsza 13. Motyw arkadowania u nasady kolebki jakże
jest niedostateczny, jeżeli weźmiemy pod uwagę, że
w ogóle nie mieliśmy nigdy w Polsce budowli romań-
skich o nawie przykrytej kolebką, a arkady są w tym
samym stopniu elementem architektury romańskiej
co renesansowej.
Z kolei przejdźmy do renesansowej rekonstrukcji
katedry w Płocku. Powodem, dla którego wymienia
się i ten obiekt, jest zastosowanie w rekonstruowanym
po r. 1530 korpusie narożnym zmiennego rytmu pod-
pór, jak wiadomo typowego dla epoki romańskiej.
Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa „wiązany”
system katedry płockiej jest powtórzeniem pierwot-
nego układu. Przykład ten jednakże traci na wartości
jeśli uwzględnimy sytuację architekta, który musiał
uwzględnić zastane elementy murów obwodowych
i ław fundamentowych oraz wyraźne zalecenie ka-
pituły, ażeby katedra była odbudowana w dawnej
postaci14. Takie zalecenia dawały na ogół wszystkie
kapituły we wszystkich czasach i nie mogą być one
w swym ogólnikowym sformułowaniu uważane za
dowód świadomości historycznej opartej o zewnętrzną
formę zjawisk. Przykład ten należało by zatem zali-
czyć do oddzielnej kategorii rekonstrukcji w postaci
zbliżonej do pierwotnej, kategorii stworzonej przez
Tietzego z racji ołtarza Mikołaja z Verdun. Jeszcze
mniej podstaw posiada wciąganie w obręb rozumo-
wania grobowcowej kaplicy św. Stanisława przy ka-
tedrze w Gnieźnie. Budowla ta wzniesiona przez Jana
Łaskiego w r. 1516 15 zupełnie niezwykła na polskim
tle, jako wolnostojące mauzoleum, niestety znana jest
tylko w partii fundamentowej wytyczającej zarys
planu. Plan ten istotnie bardzo przypomina plan bu-
dowli wczesnośredniowiecznej, co było powodem wielu
nieporozumień16, ale to samo można by powiedzieć
13 J. Chyczewski, Kolegiata pułtuska na tle ko-
ścielnego budownictwa mazowieckiego XV i XVI w., War-
szawa 1936, s. 35.
14 Acta Tomiciana, XIII, nr 326.
15 H. Zeissberg, Johannes Łaski, Erzbischof von
Gnesen und sein Testament, „Akademie der Wissenschaf-
ten in Wien. Sitzungsberichte der phil.-hist. Klasse”
LXXVII, 1874, S, 78, 182.
16 Renesansowy charakter mauzoleum Łaskiego pod-
niósł po raz pierwszy J. Zachwatowicz, Nowe od-
krycia w dziedzinie architektury romańskiej w Polsce,
„Ochrona Zabytków” 1948, nr 1, s. 24 w oparciu o bada-
nia przeprowadzone przez B. Guerąuina. Prof. Guerąuin
proszony przez autora o bardziej wyczerpujące informacje,
bezwzględnie podtrzymuje datowanie obiektu na w. XVI,
powołując się na dane stratygraficzne. Mimo to, obiekt ten
był jeszcze później interpretowany jako wczesnośrednio-
wieczny. Por. W. D a lb or, Wczesnośredniowieczny gród
w Gnieźnie, „Swiatowit” XXI, 1955, s. 161—246,
344
II. 5. Przerywnik z Missale Błażeja
Dereya. Kraków, Bibl. klasztoru OO.
Dominikanów. (Fot. Stacja Mikrofilm.
Bibl. Naród, w Warszawie)
zdaje się polegać na tym, że renesans, gdzie indziej
bogaty geometryczną wiedzą o proporcjach, uczony
w znajomości nieledwie starożytniczej form antycz-
nych, z chwilą gdy występuje w swej skromniejszej
nieledwie wiejskiej czy ludowej postaci znajduje się
na podobnym szczeblu percepcji antyku na jakim
znajdowała się szeroka rzesza muratorów i lapicydów
romańskich.
Dla tych samych względów nie można mówić
o romanizmie niektórych renesansowych budowli Ma-
zowsza 13. Motyw arkadowania u nasady kolebki jakże
jest niedostateczny, jeżeli weźmiemy pod uwagę, że
w ogóle nie mieliśmy nigdy w Polsce budowli romań-
skich o nawie przykrytej kolebką, a arkady są w tym
samym stopniu elementem architektury romańskiej
co renesansowej.
Z kolei przejdźmy do renesansowej rekonstrukcji
katedry w Płocku. Powodem, dla którego wymienia
się i ten obiekt, jest zastosowanie w rekonstruowanym
po r. 1530 korpusie narożnym zmiennego rytmu pod-
pór, jak wiadomo typowego dla epoki romańskiej.
Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa „wiązany”
system katedry płockiej jest powtórzeniem pierwot-
nego układu. Przykład ten jednakże traci na wartości
jeśli uwzględnimy sytuację architekta, który musiał
uwzględnić zastane elementy murów obwodowych
i ław fundamentowych oraz wyraźne zalecenie ka-
pituły, ażeby katedra była odbudowana w dawnej
postaci14. Takie zalecenia dawały na ogół wszystkie
kapituły we wszystkich czasach i nie mogą być one
w swym ogólnikowym sformułowaniu uważane za
dowód świadomości historycznej opartej o zewnętrzną
formę zjawisk. Przykład ten należało by zatem zali-
czyć do oddzielnej kategorii rekonstrukcji w postaci
zbliżonej do pierwotnej, kategorii stworzonej przez
Tietzego z racji ołtarza Mikołaja z Verdun. Jeszcze
mniej podstaw posiada wciąganie w obręb rozumo-
wania grobowcowej kaplicy św. Stanisława przy ka-
tedrze w Gnieźnie. Budowla ta wzniesiona przez Jana
Łaskiego w r. 1516 15 zupełnie niezwykła na polskim
tle, jako wolnostojące mauzoleum, niestety znana jest
tylko w partii fundamentowej wytyczającej zarys
planu. Plan ten istotnie bardzo przypomina plan bu-
dowli wczesnośredniowiecznej, co było powodem wielu
nieporozumień16, ale to samo można by powiedzieć
13 J. Chyczewski, Kolegiata pułtuska na tle ko-
ścielnego budownictwa mazowieckiego XV i XVI w., War-
szawa 1936, s. 35.
14 Acta Tomiciana, XIII, nr 326.
15 H. Zeissberg, Johannes Łaski, Erzbischof von
Gnesen und sein Testament, „Akademie der Wissenschaf-
ten in Wien. Sitzungsberichte der phil.-hist. Klasse”
LXXVII, 1874, S, 78, 182.
16 Renesansowy charakter mauzoleum Łaskiego pod-
niósł po raz pierwszy J. Zachwatowicz, Nowe od-
krycia w dziedzinie architektury romańskiej w Polsce,
„Ochrona Zabytków” 1948, nr 1, s. 24 w oparciu o bada-
nia przeprowadzone przez B. Guerąuina. Prof. Guerąuin
proszony przez autora o bardziej wyczerpujące informacje,
bezwzględnie podtrzymuje datowanie obiektu na w. XVI,
powołując się na dane stratygraficzne. Mimo to, obiekt ten
był jeszcze później interpretowany jako wczesnośrednio-
wieczny. Por. W. D a lb or, Wczesnośredniowieczny gród
w Gnieźnie, „Swiatowit” XXI, 1955, s. 161—246,
344