Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (22.1960)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI


II. 5. Pyzdry, klasztor pofrancisz-
kański, szkic rozmieszczenia i na-
warstwienia malowideł na ścianach
zonęki.

mai identyczne tło. Postacie nato-
miast zdają się tu być traktowane
bardziej linearnie oraz są nieco
smuklejsze. Okalający je pas orna-
mentu skomponował malarz ze
sztywno uplecionych liści. Różnice
technologiczne są również dość po-
ważne.
Siady farby na głębszych war-
stwach tynku, w innych partiach
krużganków, zdają się świadczyć
o bogatej dekoracji malarskiej ca-
łego wnętrza. Tradycja miejscowa
oraz przekazy archiwalne wskazu-
ją na istnienie niegdyś malowideł
i w pozostałych, dotychczas nie
przebadanych, częściach klasztoru.
Nie posiadamy dostatecznej iloś-
ci wiadomości o okolicznościach i
czasie powstania tego bogatego ze-
społu malarskiego. O jego rodowo-
dzie wnosić można na podstawie
dziejów środowiska oraz wartości
technologicznych, formalnych i iko-
nograficznych zachowanych frag-
mentów.
Obecny murowany kościół i
klasztor zostały wzniesione w
r. 1339, po zniszczeniu zabudowań
drewnianych, w czasie, kiedy Kazi-
mierz Wielki budował w Pyzdrach

zamek i opasywał miasto murami
obronnymi. Na koniec XIV w. i na
cały wiek XV przypadają drobne
zapisy i darowizny na rzecz kon-
wentu. Pierwszym faktem, który ra-
dykalnie wpłynąć mógł na dalszy
bieg i rozwój wydarzeń, zwłaszcza
z dziedziny architektury i sztuki,
będzie pożar miasta w r. 1589. Pa-
stwą płomieni padły wówczas i za-
budowania klasztorne. Do ich odbu-
dowy poważnie przyczyniła się
Jadwiga Czarnkowska, wdowa po
wojewodzie wielkopolskim oraz
starościna pyzderska. Jej kosztem
podniesiono z ruin kościół i klasz-
tor wraz z resztą zabudowań go-
spodarskich. Prace rozpoczęte przez
nią ukończono w r. 1596. W r. 1657
zespół ucierpiał znacznie w czasie
najazdu szwedzkiego; donatorem
kościoła w latach 1660-tych był
Franciszek Remigiusz Prawdzie
Domichowski. Generalną odbudo-
wę podjęto jednak dopiero w r. 1690.
Dalsze prace remontowo-budowla-
ne przeprowadzał gwardian Piotr
Ofierzyński w r. 1733, między in-
nymi przesklepiając korytarze i
gruntownie reperując cele zakon-
ne. Po tych renowacjach nastąpił
jednak nowy kataklizm: 11 czerw-
ca 1768 r., podczas pożaru miasta
płomienie objęły znów zespół klasz-
torny. Dzięki staraniom gwardiana
Piotra Krajewskiego — dawnego
ulubieńca Augusta III, który w
r. 1762 przeniósł parafię do klasz-
toru — szybko usunięto szkody.
Prace ukończono ostatecznie w
ostatnich latach stulecia. W r. 1807
kościół wraz z zamkiem i miastem
spalił się raz jeszcze. I tym razem
doprowadzono go do porządku.
W ciągu całej swojej historii
konwent pyzderski franciszkanów
utrzymywał bardzo ścisłe kontakty
z sąsiednim klasztorem cystersów
w Lądzie.
Dzieje klasztoru i charakterysty-
ka malowideł pozwalają wnosić, że
powstanie ich zamknąć można w
latach 1339—1733. Na przestrzeni
więc lat niemal czterystu powstaje
sześć warstw, nie licząc oczywiście
renowacji dzieła Swacha, w okre-
sach późniejszych. W związku z
pewnymi faktami można wysunąć
wstępne przypuszczenia co do cza-
su powstania poszczególnych ele-
mentów polichromii. Tak więc:
1. domyślać się można, że za-
cheuszki pochodzą z okresu budo-

wy klasztoru, czy ze schyłku
XIV stulecia. Przypadałyby mniej
więcej na czas powstawania malo-
wideł w sąsiednim klasztorze cy-
stersów w Lądzie.
2. Następny etap prac malar-
skich przypada prawdopodobnie na
przełom XV i XVI w. lub lata dal-
sze, mimo zapożyczeń elementów
wcześniejszych. Należy do nich
kompozycja przedstawiająca Micha-
ła Archanioła i Baranka Mistycz-
nego.
3. W oparciu o zapóźnione na
prowincji formy artystyczne, ale w
powiązaniu z aktualnymi treściami
życia powstaje zapewne następna,
trzecia z kolei, warstwa malowideł.
Scena ze św. Rochem odpowiadać
może okresowi kultu tej postaci w
końcu XVI w. — w latach po
1568 r.
4. Z dziejów klasztoru wiadomo,
że w latach przed 1596 kontynuo-
wane były prace fundowane przez
J. Czarnkowską. Na czas ten lub
na lata jeszcze późniejsze datować
możnaby Zwiastowanie. Nie należy
wykluczać, że w pracach malar-
skich tego czasu brał udział nad-
worny malarz Czarnkowskich, Ma-
ciej.
5. Remont klasztoru, przeprowa-
dzony po r. 1690, pozwala przypusz-
czać, że po nim pozostało prymi-
tywne malowidło barokowe, zwień-
czające niszę oraz kolumny z dra-
perią w małej wnęce korytarza po-
łudniowego. Odpowiadałoby to cza-
sowo działalności Łukasza Latkow-
skiego w Lądzie.
6. Warstwa dalsza to narzut z
polichromią Swacha. Warto przy
okazji przypomnieć, że pracował on
w Wełnie, Łowiczu, Poznaniu, Lą-
dzie, Owińskach, Krasnymstawie,
Studziannie Opoczyńskiej, Jarosła-
wiu i w innych zapewne jeszcze
miejscowościach.
Trudny do wyczerpującego
scharakteryzowania i ledwo we
fragmentach zachowany zespół, sil-
nie zróżnicowanych czasowo malowi-
deł zasługuje na bardziej gruntow-
ne opracowanie. Względnie bogaty
zbiór źródeł tudzież żywe tradycje
kontaktów Pyzdr z Lądem, umożli-
wiają pogłębienie i rozszerzenie do-
tychczasowych wiadomości oraz
wyjaśnienie proweniencji artystycz-
nej poszczególnych elementów ze-
społu.

422