Bińkowska, Anna [Red.]; Przybyszewska, Małgorzata [Red.]: W kręgu antycznych fascynacji (Warszawa, 2013)

K. Mordyński, „Studiowaliśmy Witruwiusza"...

topoglądem, potrzebami i stanem wie-
dzy. Spróbujmy zatem odpowiedzieć
na pytanie, jaką podstawę miały potencjal-
ne nawiązania do klasycyzmu, gdzie należy
ich szukać, a gdzie są tylko ułudą.
Realizm socjalistyczny ukształto-
wał się w Związku Radzieckim w latach
30. XX wieku i - jak zauważa Wojciech
Włodarczyk - wywodził się z wcześniej-
szego o dwie dekady tzw. nurtu architek-
tury neoklasycystycznej w Rosji3. Wpro-
wadzenie go do polskiej architektury,
w ramach szerszej polityki kulturalnej4
stosowanej przez władze w końcu lat 40.,
odbywało się w dużej mierze w oparciu
o teorię wypracowaną w ZSRR. Edmund
Goldzamt5 przedstawiając nową doktry-
nę na Partyjnej Krajowej Naradzie Archi-
tektów (20-21 czerwca 1949 w Warsza-
wie) stwierdzał, że architektura stanowiła
dla partii komunistycznej przede wszyst-
kim narzędzie, które miało posłużyć in-
żynierii społecznej6. Przyznawano jej
rolę „broni ideologicznej partii", która
powinna pomóc społeczeństwu osią-
gnąć wyższy poziom materialny i kultu-
ralny, aby stało się świadomą podporą
nowego ustroju politycznego. Architek-

tura mogła zrealizować swą „wychowaw-
czą rolę" dzięki oddziaływaniu na jej
użytkowników za pomocą bliskich, ro-
dzimych, powszechnie zrozumiałych
form. W swym referacie Goldzamt
przekonywał zgromadzonych archi-
tektów, że aby skutecznie wypełnić
tę misję, należało „twórczo przetworzyć"
narodowe dziedzictwo, korzystając z tra-
dycji polskiej architektury i nadając jej
formy nowe, właściwe dla epoki komuni-
zmu. Oznaczało to dążenie do architektu-
ry „narodowej w formie" i „socjalistycznej
w treści". Nie była to jednak oferta,
ale nakaz, gdyż referent wzywał archi-
tektów do dokonania jedynego słusznego
wyboru. Po jednej stronie stawiał sprawie-
dliwość społeczną, komunizm i realizm so-
cjalistyczny, po drugiej zaś wyzysk, kapita-
lizm i architekturę modernistyczną7. Żądał
od architektów, aby nie tworzyli już w tym
ostatnim stylu, któremu przypisał szereg
negatywnych cech, takich jak bezideowość
i nihilizm. Argumentacja miała charakter
ideologiczny, podobnie jak wskazania od-
nośnie do nowej „metody twórczej"8.
Wśród szeregu problemów, któ-
re stawiała przed architektem doktryna,

3 W. Włodarczyk, Socrealizm. Sztuka polska w latach 1950-1954, Paryż 1986, p. 40.
4 Socrealizm w Polsce wprowadzono w końcu lat 40. XX w. poprzez odgórną rządową akcję. Teoria
przedstawiana była na zebraniach i zjazdach środowisk twórczych, podczas których przyjmowano
ją jako „jedynie słuszną" metodę w nowej sytuacji politycznej. Zjazdy: kompozytorów (listopad 1948
roku. Warszawa), pisarzy (styczeń 1949 roku. Szczecin), artystów-plastyków (czerwiec 1949 roku, Ka-
towice), architektów (czerwiec 1949 roku, Warszawa).
5 Edmund Goldzamt (1921-1990) architekt, absolwent Moskiewskiego Instytutu Architektury, jeden
z głównych ideologów realizmu socjalistycznego w polskiej architekturze, autor prac z tego zakresu,
m.in. Architektura zespołów śródmiejskich i problemy dziedzictwa, Warszawa 1956.
6 E. Goldzamt, Zagadnienie realizmu socjalistycznego w architekturze, in: O polską architekturę so-
cjalistyczną, ed. J. Minorski, Warszawa 1950, p. 26.
"ibidem, p. 38.
8 Związek ideologii z architekturą realizmu socjalistycznego przedstawia W. Baraniewski, Ideolo-
gia w architekturze Warszawy okresu realizmu socjalistycznego, „Rocznik Historii Sztuki" 1996,
vol. XXII, pp. 231-259. Interesujące zagadnienie terminu „klasycyzm" w teorii socrealizmu także wy-
maga osobnego omówienia.

76