DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.33172#0013
handlowej zdecydowały o powstaniu ośrodków, w których skupiała się ludność
zajmująca się rzemiosłem i handlem. Ośrodkami tymi były: gród, podgrodzie
i osada targowa.
Po połowie Xł w. największe znaczenie miał Karnion - osada położona u przeprawy
wiśłanej (dziś tereny parku Skaryszewskiego), która stała się siedzibą paraSi, a być
może również miejscem targu. Kamion związany był przeprawą z Sołcem, poło-
żonym na iewym brzegu. Tu właśnie, w okoiicach Soica, było centrum osadnicze
w XII w. i w ł. połowie XIII w. Sprawa dokładnego umiejscowienia wiełkiego
grodu-dworu książęcego nie jest jeszcze zbadana. Według najbardziej przekony-
wającej hipotezy najstarszy gród książęcy znajdował się u stóp późniejszego Jazdo-
wa. Gród ten w XIII w. przeniesiono na wysoką skarpę, na tereny obecnego Ogro-
du Botanicznego. Jazdów można uznać za typowy ośrodek wczesnomiejski złożony
z grodu, podgrodzia i targu (pobiiski Solec).
Przed r. 1300, za panowania księcia Bolesława II, zaczęto szukać terenu pod nową
rezydencję książęcą. Wybór padł na miejsce o szczególnych walorach: była to wy-
soka skarpa przecięta przez wąwóz rzeczki Kamionki (w miejscu wyiotu tunełu
Trasy W-Z). Na terenie późniejszego Zamku Króiewskiego istniał gródek o kon-
strukcji ziemno-drewnianej, wzniesiony w końcu XIII w. przez księcia Boiesława II.
Podgrodzie, prawdopodobnie powstałe równocześnie z grodem, nosiło wówczas
nazwę Warszowy (nazwa dzierżawcza, zapewne od imienia właściciela, Warsza).
W obecnym stanie badań hipoteza istnienia podgrodzia przediokacyjnego już w
końcu XIII w. może tłumaczyć m.in. niereguiarność obwodu późniejszych obwa-
rowań i niekonsekwencje w nowym rozpłanowaniu przestrzennym miasta już po
r. 1300. Źródła pisane dopiero w r. 1321 wymieniają kasztełana warszawskiego -
Wojciecha Kuźnię, a istnienie osady z obwarowaniami potwierdzają dokumenty
dopiero w r. 1339.
Podgrodzie usytuowano na skrzyżowaniu ważnych sziaków handiowych: traktu
Czersk-Zakroczym i przeprawy przez Wisłę, na najbardziej stromym odcinku
skarpy, zawartym między wąwozem rzeki Dunaj a strumieniem płynącym na
miejscu obecnego kościoła św. Jana. Od wschodu dostępu do miasta broniła stroma
skarpa z palisadą, a od zachodu giiniano-ziemny wał wysokości około 8 m, sta-
nowiący załążek przyszłych obwarowań Warszawy (wzdłuż obecnej uiicy Podwałe).
Zapewne na przełomie w. XIII i XłV nastąpiła regulacja owalnego podgrodzia
wediug powszechnie stosowanego wówczas układu szachownicowego. Z każdego
narożnika prostokątnego rynku wyprowadzono po dwie ułice (wariant typowy dia
skromniejszych założeń urbanistycznych). Pierwotna osada, będąca podgrodziem
dia gródka kasztelańskiego, miała nieregularny kształt. Usytuowanie rynku (o wy-
miarach 70 x 94 m) nie centralne względem ulic, lecz wzdłuż starego traktu Czersk-
Zakroczym i wieloboczny plan Starego Miasta świadczą o zaadaptowaniu starego
systemu podgrodzia przez nowy układ szachownicowy. Najbardziej istotnymi ce-
chami tego układu są: kompozycja całości wzdłuż drogi równoległej do biegu
Wisły (dziś ul. Świętojańska) oraz wyznaczenie siatki ulic przez podział geome-
tryczny tzw. kwadratu koncepcyjnego* na 16 kwadratów. Działki budowiane wy-
tyczono prostopadle do siatki ulic. Dla zabudowy miasta ważna była głębokość
działek, których wymiary wynikały z założeń całego planu i z konieczności dosto-
sowania do proporcji rynku. Działki przy rynku mają głębokość około 38,12 m,
czyli dwukrotnie większą od szerokości. Wymiar ten uwzględnia szerokość tylnej uli-
cy gospodarskiej, a więc zabudowa obejmuje tylko 34,31 m. Działki typowe dla bloku
zabudowy Nowomiejska-Szeroki Dunaj (dawny pomocniczy plac targowy) mają
nieco bardziej wydłużone wymiary - 53,37 m. Najmniejszą głębokość ma działka
przy ul. Piekarskiej 4 (wynosi 23,5 m).
Wały obronne z r. 1300 biegły od północno-wschodniego narożnika miasta (przy
wąwozie ul. Mostowej), otaczały je łukiem (równolegle do ul. Podwale) i łączyły
się od południa z obwarowaniami zamku. Od strony Wisły istniały umocnienia
drewniane (pałisada). Resztki wału odnaleziono na terenie obecnego międzymurza,
między wieżą nazwaną później Marszałkowską a basztą Rycerską. Wał o podsta-
wie 16 m miał zapewne wysokość około 6-7 m. W 2. połowie XIV w. zbudowano
fragment muru przy posesji augustianów z bramą Mieszczan (późniejszą Krakow-
ską) i bramą Łaziebną, czyli Nowomiejską.
W r. 1379 książę Janusz I Starszy zezwolił mieszczanom korzystać z książęcych
materiałów budowlanych i zwolnił z podatków w zamian za wymurowanie braku-
jących elementów murów miejskich i zamkowych, powiązanych w jeden system
obronny. Około r. 1413 zbudowano od północy wieżę Marszałkowską, będącą
zajmująca się rzemiosłem i handlem. Ośrodkami tymi były: gród, podgrodzie
i osada targowa.
Po połowie Xł w. największe znaczenie miał Karnion - osada położona u przeprawy
wiśłanej (dziś tereny parku Skaryszewskiego), która stała się siedzibą paraSi, a być
może również miejscem targu. Kamion związany był przeprawą z Sołcem, poło-
żonym na iewym brzegu. Tu właśnie, w okoiicach Soica, było centrum osadnicze
w XII w. i w ł. połowie XIII w. Sprawa dokładnego umiejscowienia wiełkiego
grodu-dworu książęcego nie jest jeszcze zbadana. Według najbardziej przekony-
wającej hipotezy najstarszy gród książęcy znajdował się u stóp późniejszego Jazdo-
wa. Gród ten w XIII w. przeniesiono na wysoką skarpę, na tereny obecnego Ogro-
du Botanicznego. Jazdów można uznać za typowy ośrodek wczesnomiejski złożony
z grodu, podgrodzia i targu (pobiiski Solec).
Przed r. 1300, za panowania księcia Bolesława II, zaczęto szukać terenu pod nową
rezydencję książęcą. Wybór padł na miejsce o szczególnych walorach: była to wy-
soka skarpa przecięta przez wąwóz rzeczki Kamionki (w miejscu wyiotu tunełu
Trasy W-Z). Na terenie późniejszego Zamku Króiewskiego istniał gródek o kon-
strukcji ziemno-drewnianej, wzniesiony w końcu XIII w. przez księcia Boiesława II.
Podgrodzie, prawdopodobnie powstałe równocześnie z grodem, nosiło wówczas
nazwę Warszowy (nazwa dzierżawcza, zapewne od imienia właściciela, Warsza).
W obecnym stanie badań hipoteza istnienia podgrodzia przediokacyjnego już w
końcu XIII w. może tłumaczyć m.in. niereguiarność obwodu późniejszych obwa-
rowań i niekonsekwencje w nowym rozpłanowaniu przestrzennym miasta już po
r. 1300. Źródła pisane dopiero w r. 1321 wymieniają kasztełana warszawskiego -
Wojciecha Kuźnię, a istnienie osady z obwarowaniami potwierdzają dokumenty
dopiero w r. 1339.
Podgrodzie usytuowano na skrzyżowaniu ważnych sziaków handiowych: traktu
Czersk-Zakroczym i przeprawy przez Wisłę, na najbardziej stromym odcinku
skarpy, zawartym między wąwozem rzeki Dunaj a strumieniem płynącym na
miejscu obecnego kościoła św. Jana. Od wschodu dostępu do miasta broniła stroma
skarpa z palisadą, a od zachodu giiniano-ziemny wał wysokości około 8 m, sta-
nowiący załążek przyszłych obwarowań Warszawy (wzdłuż obecnej uiicy Podwałe).
Zapewne na przełomie w. XIII i XłV nastąpiła regulacja owalnego podgrodzia
wediug powszechnie stosowanego wówczas układu szachownicowego. Z każdego
narożnika prostokątnego rynku wyprowadzono po dwie ułice (wariant typowy dia
skromniejszych założeń urbanistycznych). Pierwotna osada, będąca podgrodziem
dia gródka kasztelańskiego, miała nieregularny kształt. Usytuowanie rynku (o wy-
miarach 70 x 94 m) nie centralne względem ulic, lecz wzdłuż starego traktu Czersk-
Zakroczym i wieloboczny plan Starego Miasta świadczą o zaadaptowaniu starego
systemu podgrodzia przez nowy układ szachownicowy. Najbardziej istotnymi ce-
chami tego układu są: kompozycja całości wzdłuż drogi równoległej do biegu
Wisły (dziś ul. Świętojańska) oraz wyznaczenie siatki ulic przez podział geome-
tryczny tzw. kwadratu koncepcyjnego* na 16 kwadratów. Działki budowiane wy-
tyczono prostopadle do siatki ulic. Dla zabudowy miasta ważna była głębokość
działek, których wymiary wynikały z założeń całego planu i z konieczności dosto-
sowania do proporcji rynku. Działki przy rynku mają głębokość około 38,12 m,
czyli dwukrotnie większą od szerokości. Wymiar ten uwzględnia szerokość tylnej uli-
cy gospodarskiej, a więc zabudowa obejmuje tylko 34,31 m. Działki typowe dla bloku
zabudowy Nowomiejska-Szeroki Dunaj (dawny pomocniczy plac targowy) mają
nieco bardziej wydłużone wymiary - 53,37 m. Najmniejszą głębokość ma działka
przy ul. Piekarskiej 4 (wynosi 23,5 m).
Wały obronne z r. 1300 biegły od północno-wschodniego narożnika miasta (przy
wąwozie ul. Mostowej), otaczały je łukiem (równolegle do ul. Podwale) i łączyły
się od południa z obwarowaniami zamku. Od strony Wisły istniały umocnienia
drewniane (pałisada). Resztki wału odnaleziono na terenie obecnego międzymurza,
między wieżą nazwaną później Marszałkowską a basztą Rycerską. Wał o podsta-
wie 16 m miał zapewne wysokość około 6-7 m. W 2. połowie XIV w. zbudowano
fragment muru przy posesji augustianów z bramą Mieszczan (późniejszą Krakow-
ską) i bramą Łaziebną, czyli Nowomiejską.
W r. 1379 książę Janusz I Starszy zezwolił mieszczanom korzystać z książęcych
materiałów budowlanych i zwolnił z podatków w zamian za wymurowanie braku-
jących elementów murów miejskich i zamkowych, powiązanych w jeden system
obronny. Około r. 1413 zbudowano od północy wieżę Marszałkowską, będącą