DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.33172#0038
niejsze rezydencje: Krzanowskiego (Krakowskie Przedmieście 62), Koniecpoi-
skich (Krakowskie Przedmieście 46/48) i pałac Kazimierzowski (Krakowskie
Przedmieście 26/28). Najokazalszą rezydencją był zamek Ujazdowski, założony
na planie kwadratu z sześciobocznymi wieżami w narożach. Od strony skarpy
wiślanej miał interesująco rozwiązaną elewację z wielką trójarkadową loggią wi-
dokową.
Skarpa warszawska była miejscem szczególnie eksponowanym, stosownym dla
siedzib królewskich, magnackich i szlacheckich. Począwszy od XVI w. zakładano
tutaj dziesiątki rezydencji wykorzystując naturalne ukształtowanie terenu. Pałace
i dwory wznoszono na szczycie skarpy, a od nich schodziły tarasami w kierunku
Wisły ogrody i parki. Łańcuch tego typu rezydencji zaczynał sic na północy w Mło-
cinach. a kończył na południu w Natoiinie.
BAROK ZA PANOWANIA JANA !H
Najważniejszą fazą rozwojową warszawskiej architektury nowożytnej była nie-
wątpliwie 2. połowa XVII w., a ściślej jej ostatnia wierć przypadająca na lata pa-
nowania Jana III Sobieskiego. O rozmachu budowlanym świadczy powstanie po-
kaźnej iiczby obiektów tak znakomitych, jak kościoły: sakramentek, bernardynów
i św. Krzyża, pałace: Krasińskich, Radziwiłłów przy uł. Miodowej i Morsztyna
(nie istniejący) oraz rezydencja krółewska w Wiłanowie. Większość budynków
zaprojektował najwybitniejszy w Polsce architekt tej epoki, Tylman z Gameren.
Do osiągnięć Tylmana zaliczamy dwie budowle centralne: kościół sakramentek
(Rynek Nowego Miasta 2) i kościół bernardynów na Czerniakowie (Czerniakow-
ska 2/4). Kościół sakramentek jest założony na płatne krzyża greckiego przeple-
cionego ośmiobokiem. Układ ten wywodzi się z formy tabernakulum, występującej
we Włoszech od połowy XV w.; dła zakonnic z klasztoru Adoracji Najświętszego
Sakramentu miał jednoznaczny sens symboliczny.
Kościół bernardynów powtarza częściowo plan kościoła sakramentek, w wersji
z nawą w formie krzyża greckiego nakrytego kopułą, z niską kruchtą. Prezbite-
rium pełni rolę mauzoleum relikwii św. Bonifacego. Wydłużony układ kościoła
napotyka prostopadłe skrzydło klasztorne, zamykające rozczłonkowaną bryłę.
Zarówno ołtarze jak dekorację rnaiarską i stiukową wnętrza zaprojektował Tylman
z Gameren. W kościele tym wystąpiły w sposób charakterystyczny dwie tendencje:
dyspozycja przestrzenna nawiązuje do sztuki renesansu, dekoracja i wyposażenie
wnętrza są barokowe. Słusznie pisał Stanisław Herakłiusz Lubomirski o swej fun-
dacji, że „żadnemu w piękności nie ustąpi z polskich" kościołów.
Do budowli centrainych nałeży również zaprojektowana przez Tylmana kaplica
Kotowskich przy kościele dominikanów, która nawiązuje do tradycyjnej formy
kaplicy grobowej na planie kwadratu z kopułą.
Pałac wzniesiony w łatach 1677-82 dla Jana Dobrogosta Krasińskiego stanowi
doskonalą syntezę różnorodnych osiągnięć architektury europejskiej (m.in. ratusza
w Amsterdamie, fasady Luwru i elewacji pałacu Inwalidów w Paryżu), a jedno-
cześnie zapowiada szereg budowli tak w Polsce, jak i poza jej granicami (w Berlinie
i Leningradzie). Pałac założony został entre coar et jardin. Korpus główny zdobi
wysokiej klasy dekoracja rzeźbiarska dłuta Andrzeja Schłiitera. Tympanon fronto-
wy przedstawia historię Marka WałeriuszaKorwina (uważanego za antenata rodzin;
Krasińskich herbu Korwin) pokonującego wodza Gaiłów, a tympanon od ogrodu -
jego tryumfainy wjazd. Antyczne wątki treściowe dekoracji rzeźbiarskiej został;
podkreśłone świadomie dobranymi formami z repertuaru architektury antycznej
(np. motyw łuku tryumfalnego). W tych samych latach (po 1681) wzniesiono pałac
Jana Gniń^dego (Tamka 41), który miał być pierwszym pawiłonem z rozmachem,
zamierzonej rezydencji.
Wybitną reałizacją ostatniej ćwierci XVII w. była rezydencja Jana III Sobieskiego
w Wiłanowie. Przez rozbudowę starszego dworu, prowadzoną w trzech etapach,
powstał rozległy pałac ze skrzydłami. Podobnie jak w pałacu Krasińskich tak i tu
posłużono się w dekoracji tematami antycznymi, które w sposób alegoryczny wią-
zały się z osobą króła.
Tyłman z Gameren, artysta wszechstronny, znany również jako malarz, grafik i in-
żynier wojskowy, reprezentował swoją twórczością kłasycyzujący nurt architeł.-
tury europejskiej. W Polsce kierunek ten znalazł wiełu naśładowców i kontynuato-
rów wśród jego współpracowników (Madema, Izydor Affaita, Karol Ceroni,
Józef Pioła).
Wśród budowii nie związanych z Tylmanem wyróżnia się kościół misjonarzy - św.
Krzyża (Krakowskie Przedmieście 1) i kościół paułinów (Nowomiejska 21). Koś-
34
skich (Krakowskie Przedmieście 46/48) i pałac Kazimierzowski (Krakowskie
Przedmieście 26/28). Najokazalszą rezydencją był zamek Ujazdowski, założony
na planie kwadratu z sześciobocznymi wieżami w narożach. Od strony skarpy
wiślanej miał interesująco rozwiązaną elewację z wielką trójarkadową loggią wi-
dokową.
Skarpa warszawska była miejscem szczególnie eksponowanym, stosownym dla
siedzib królewskich, magnackich i szlacheckich. Począwszy od XVI w. zakładano
tutaj dziesiątki rezydencji wykorzystując naturalne ukształtowanie terenu. Pałace
i dwory wznoszono na szczycie skarpy, a od nich schodziły tarasami w kierunku
Wisły ogrody i parki. Łańcuch tego typu rezydencji zaczynał sic na północy w Mło-
cinach. a kończył na południu w Natoiinie.
BAROK ZA PANOWANIA JANA !H
Najważniejszą fazą rozwojową warszawskiej architektury nowożytnej była nie-
wątpliwie 2. połowa XVII w., a ściślej jej ostatnia wierć przypadająca na lata pa-
nowania Jana III Sobieskiego. O rozmachu budowlanym świadczy powstanie po-
kaźnej iiczby obiektów tak znakomitych, jak kościoły: sakramentek, bernardynów
i św. Krzyża, pałace: Krasińskich, Radziwiłłów przy uł. Miodowej i Morsztyna
(nie istniejący) oraz rezydencja krółewska w Wiłanowie. Większość budynków
zaprojektował najwybitniejszy w Polsce architekt tej epoki, Tylman z Gameren.
Do osiągnięć Tylmana zaliczamy dwie budowle centralne: kościół sakramentek
(Rynek Nowego Miasta 2) i kościół bernardynów na Czerniakowie (Czerniakow-
ska 2/4). Kościół sakramentek jest założony na płatne krzyża greckiego przeple-
cionego ośmiobokiem. Układ ten wywodzi się z formy tabernakulum, występującej
we Włoszech od połowy XV w.; dła zakonnic z klasztoru Adoracji Najświętszego
Sakramentu miał jednoznaczny sens symboliczny.
Kościół bernardynów powtarza częściowo plan kościoła sakramentek, w wersji
z nawą w formie krzyża greckiego nakrytego kopułą, z niską kruchtą. Prezbite-
rium pełni rolę mauzoleum relikwii św. Bonifacego. Wydłużony układ kościoła
napotyka prostopadłe skrzydło klasztorne, zamykające rozczłonkowaną bryłę.
Zarówno ołtarze jak dekorację rnaiarską i stiukową wnętrza zaprojektował Tylman
z Gameren. W kościele tym wystąpiły w sposób charakterystyczny dwie tendencje:
dyspozycja przestrzenna nawiązuje do sztuki renesansu, dekoracja i wyposażenie
wnętrza są barokowe. Słusznie pisał Stanisław Herakłiusz Lubomirski o swej fun-
dacji, że „żadnemu w piękności nie ustąpi z polskich" kościołów.
Do budowli centrainych nałeży również zaprojektowana przez Tylmana kaplica
Kotowskich przy kościele dominikanów, która nawiązuje do tradycyjnej formy
kaplicy grobowej na planie kwadratu z kopułą.
Pałac wzniesiony w łatach 1677-82 dla Jana Dobrogosta Krasińskiego stanowi
doskonalą syntezę różnorodnych osiągnięć architektury europejskiej (m.in. ratusza
w Amsterdamie, fasady Luwru i elewacji pałacu Inwalidów w Paryżu), a jedno-
cześnie zapowiada szereg budowli tak w Polsce, jak i poza jej granicami (w Berlinie
i Leningradzie). Pałac założony został entre coar et jardin. Korpus główny zdobi
wysokiej klasy dekoracja rzeźbiarska dłuta Andrzeja Schłiitera. Tympanon fronto-
wy przedstawia historię Marka WałeriuszaKorwina (uważanego za antenata rodzin;
Krasińskich herbu Korwin) pokonującego wodza Gaiłów, a tympanon od ogrodu -
jego tryumfainy wjazd. Antyczne wątki treściowe dekoracji rzeźbiarskiej został;
podkreśłone świadomie dobranymi formami z repertuaru architektury antycznej
(np. motyw łuku tryumfalnego). W tych samych latach (po 1681) wzniesiono pałac
Jana Gniń^dego (Tamka 41), który miał być pierwszym pawiłonem z rozmachem,
zamierzonej rezydencji.
Wybitną reałizacją ostatniej ćwierci XVII w. była rezydencja Jana III Sobieskiego
w Wiłanowie. Przez rozbudowę starszego dworu, prowadzoną w trzech etapach,
powstał rozległy pałac ze skrzydłami. Podobnie jak w pałacu Krasińskich tak i tu
posłużono się w dekoracji tematami antycznymi, które w sposób alegoryczny wią-
zały się z osobą króła.
Tyłman z Gameren, artysta wszechstronny, znany również jako malarz, grafik i in-
żynier wojskowy, reprezentował swoją twórczością kłasycyzujący nurt architeł.-
tury europejskiej. W Polsce kierunek ten znalazł wiełu naśładowców i kontynuato-
rów wśród jego współpracowników (Madema, Izydor Affaita, Karol Ceroni,
Józef Pioła).
Wśród budowii nie związanych z Tylmanem wyróżnia się kościół misjonarzy - św.
Krzyża (Krakowskie Przedmieście 1) i kościół paułinów (Nowomiejska 21). Koś-
34