DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.33172#0042
Twórcą równie wybitnym jak Zug był Kamsetzer, autor kiiku wyróżniających się
wnętrz pałacowych. Projektowana przez Kamsetzera sała bałowa w Łazienkach
oraz wnętrza pałacu Tyszkiewiczów (Krakowskie Przedmieście 32) są przykładem
zaawansowanego, siłnie antykizującego, wręcz „archeołogicznego" klasycyzmu.
We wnętrzach tych nie pozostało śładu z przebrzmiałej barokowej kompozycji. Na-
tomiast uzupełnieniem „czystej" architektury są rzeźby, matowidła i dekoracje
wykonane w stiuku ściśle według antycznych pierwowzorów. Kamsetzerowi za-
wdzięcza Warszawa wprowadzenie nowego, kłasycystycznego typu pałacu miejskie-
go wznoszonego w łinii ułicy. Typ ten reprezentują pałace: Tyszkiewiczów, Raczyń-
skich (Długa 7) i oficyny pałacu Czapskich (Krakowskie Przedmieście 5). W bu-
dowłach tych Kamsetzer ograniczał do minimum dekorację ełewacji, wprowadzając
nieraz skromny przyścienny portyk. Typem pałacu przyulicznego jest też pałac
Lubomirskich z dziesięciokolumnowym portykiem (pl. Żelaznej Bramy), przebu-
dowany przez Jakuba Hempła.
Nawiązując do twórczości wiełkiego włoskiego architekta Andrea Pałładia, war-
szawscy architekci XVIII w. preferowałi jako wzorce trzy jego dzieła: fasady we-
neckich kościołów S. Giorgio Maggiore i Ił Redentore, niewielką willę pod Vi-
cenzą, tzw. Villa Rotonda, i założenie pałacowe utworzone z prostokątnego kor-
pusu połączonego przez ćwierćkoliste galerie z bocznymi pawilonami. Najcelniej-
szym przykładem oddziaływania weneckich kościołów jest fasada kościoła bernar-
dynów (Krakowskie Przedmieście 68), zrealizowana w latach 1786-88 wg projektu
Chrystiana Piotra Aignera i Stanisława Kostki Potockiego. Opierając się na
schemacie kompozycyjnym Vilia Rotonda, piętrowej budowli na planie kwadratu
z czterema prowadzącymi do niej portykami, wzniósł Merlini w latach 1786-89
pałac w Królikarni (Puławska H3a). Pałac Prymasowski (Senatorska Ił), którego
przebudowa według projektu Szregera polegała właśnie na dodaniu galerii i pawi-
lonów, był jedną z pierwszych klasycystycznych wersji założenia palladiańskiego
w Połsce i znacznie przyczynił się do jego rozpowszechnienia.
SENTYMENTALIZM, POCZĄTKI NEOGOTYKU, EGZOTYZ.M
Równolegle ze zjawiskiem zwrotu do antyku pojawiła się inna postawa artystyczna,
będąca na pozór w sprzeczności z klasycznymi ideałami, lecz również wyrażająca
reakcję na formy życia i sztuki baroku. Człowiek 2. połowy XVIII w. szukać zaczął
ukojenia w naturze nie tkniętej ludzką ręką, coraz częściej zwracał myśl ku odległym
czasom średniowiecza lub przyciągającemu swą tajemniczością Dalekiemu Wscho-
dowi. Uwielbienie natury wyraziło się przede wszystkim w sztuce ogrodowej. Za-
kładano parki krajobrazowe, których proweniencji szukać należy w Anglii i we
Francji. Ten typ parku, który przyjęto nazywać parkiem lub ogrodem angielskim,
pojawił się w Warszawie bardzo wcześnie. Centralnym punktem kompozycji par-
kowej stała się niewielka siedziba typu mmTon p/aAnnce, jak na przykład pałac
w Mokotowie czy wykwintny pałacyk w Natolinie. W malowniczo komponowa-
nych parkach stawiano antyczne świątynie obok neogotyckich pawilonów, a mi-
narety obok wiejskich chatek pokrytych strzechą. Tak księżna Izabela Czartoryska
skomponowała Powązki około r. 1770 (pozostałości przy uł. Dolnośląskiej 12),
księżna Izabela Lubomirska Mokotów około r. 1775 (Puławska 55/59), książę
Kazimierz Poniatowski Książęce i Górę około r. 1779 (pozostałości przy ul. Ksią-
żęcej i w al. Na Skarpie). Przekształceniu lub rozszerzeniu uległy barokowe założe-
nia Łazienek, Natolina i Wilanowa. Twórcą większości parków, jak również ich ma-
lowniczej architektury był Zug (Powązki, Mokotów, Książęce, Góra, Solec).
W niewielkich pawilonach ogrodowych nastąpiło wyłamanie się z tradycyjnego
kształtowania przestrzeni architektonicznej. Powstawały budowle asymetryczne,
o swobodnym planie i nieregularnej bryle (rotunda w Morysinie, glorietta fla-
mandzka - Puławska 55/59). Podobna swoboda panowała w dobieraniu szaty ar-
chitektonicznej. Wznoszono zarówno prymitywne chatki i groty (Książęce), jak
chińskie altany (Wilanów), antyczne monumenty i gotyckie wieże (Puławska 55/59).
Pawilony w krajobrazowych parkach zapowiadały różnorodne w strukturze i his-
torycznej dekoracji budowle XIX w .
KLASYCYZM KRÓLESTWA POLSKIEGO
Po utworzeniu Królestwa korzystna sytuacja polityczna i ekonomiczna stworzyły
warunki do rozbudowy i uporządkowania stolicy. Zaistniała potrzeba wzniesienia
nowych budynków użyteczności publicznej, zwłaszcza dla administracji państwo-
38
wnętrz pałacowych. Projektowana przez Kamsetzera sała bałowa w Łazienkach
oraz wnętrza pałacu Tyszkiewiczów (Krakowskie Przedmieście 32) są przykładem
zaawansowanego, siłnie antykizującego, wręcz „archeołogicznego" klasycyzmu.
We wnętrzach tych nie pozostało śładu z przebrzmiałej barokowej kompozycji. Na-
tomiast uzupełnieniem „czystej" architektury są rzeźby, matowidła i dekoracje
wykonane w stiuku ściśle według antycznych pierwowzorów. Kamsetzerowi za-
wdzięcza Warszawa wprowadzenie nowego, kłasycystycznego typu pałacu miejskie-
go wznoszonego w łinii ułicy. Typ ten reprezentują pałace: Tyszkiewiczów, Raczyń-
skich (Długa 7) i oficyny pałacu Czapskich (Krakowskie Przedmieście 5). W bu-
dowłach tych Kamsetzer ograniczał do minimum dekorację ełewacji, wprowadzając
nieraz skromny przyścienny portyk. Typem pałacu przyulicznego jest też pałac
Lubomirskich z dziesięciokolumnowym portykiem (pl. Żelaznej Bramy), przebu-
dowany przez Jakuba Hempła.
Nawiązując do twórczości wiełkiego włoskiego architekta Andrea Pałładia, war-
szawscy architekci XVIII w. preferowałi jako wzorce trzy jego dzieła: fasady we-
neckich kościołów S. Giorgio Maggiore i Ił Redentore, niewielką willę pod Vi-
cenzą, tzw. Villa Rotonda, i założenie pałacowe utworzone z prostokątnego kor-
pusu połączonego przez ćwierćkoliste galerie z bocznymi pawilonami. Najcelniej-
szym przykładem oddziaływania weneckich kościołów jest fasada kościoła bernar-
dynów (Krakowskie Przedmieście 68), zrealizowana w latach 1786-88 wg projektu
Chrystiana Piotra Aignera i Stanisława Kostki Potockiego. Opierając się na
schemacie kompozycyjnym Vilia Rotonda, piętrowej budowli na planie kwadratu
z czterema prowadzącymi do niej portykami, wzniósł Merlini w latach 1786-89
pałac w Królikarni (Puławska H3a). Pałac Prymasowski (Senatorska Ił), którego
przebudowa według projektu Szregera polegała właśnie na dodaniu galerii i pawi-
lonów, był jedną z pierwszych klasycystycznych wersji założenia palladiańskiego
w Połsce i znacznie przyczynił się do jego rozpowszechnienia.
SENTYMENTALIZM, POCZĄTKI NEOGOTYKU, EGZOTYZ.M
Równolegle ze zjawiskiem zwrotu do antyku pojawiła się inna postawa artystyczna,
będąca na pozór w sprzeczności z klasycznymi ideałami, lecz również wyrażająca
reakcję na formy życia i sztuki baroku. Człowiek 2. połowy XVIII w. szukać zaczął
ukojenia w naturze nie tkniętej ludzką ręką, coraz częściej zwracał myśl ku odległym
czasom średniowiecza lub przyciągającemu swą tajemniczością Dalekiemu Wscho-
dowi. Uwielbienie natury wyraziło się przede wszystkim w sztuce ogrodowej. Za-
kładano parki krajobrazowe, których proweniencji szukać należy w Anglii i we
Francji. Ten typ parku, który przyjęto nazywać parkiem lub ogrodem angielskim,
pojawił się w Warszawie bardzo wcześnie. Centralnym punktem kompozycji par-
kowej stała się niewielka siedziba typu mmTon p/aAnnce, jak na przykład pałac
w Mokotowie czy wykwintny pałacyk w Natolinie. W malowniczo komponowa-
nych parkach stawiano antyczne świątynie obok neogotyckich pawilonów, a mi-
narety obok wiejskich chatek pokrytych strzechą. Tak księżna Izabela Czartoryska
skomponowała Powązki około r. 1770 (pozostałości przy uł. Dolnośląskiej 12),
księżna Izabela Lubomirska Mokotów około r. 1775 (Puławska 55/59), książę
Kazimierz Poniatowski Książęce i Górę około r. 1779 (pozostałości przy ul. Ksią-
żęcej i w al. Na Skarpie). Przekształceniu lub rozszerzeniu uległy barokowe założe-
nia Łazienek, Natolina i Wilanowa. Twórcą większości parków, jak również ich ma-
lowniczej architektury był Zug (Powązki, Mokotów, Książęce, Góra, Solec).
W niewielkich pawilonach ogrodowych nastąpiło wyłamanie się z tradycyjnego
kształtowania przestrzeni architektonicznej. Powstawały budowle asymetryczne,
o swobodnym planie i nieregularnej bryle (rotunda w Morysinie, glorietta fla-
mandzka - Puławska 55/59). Podobna swoboda panowała w dobieraniu szaty ar-
chitektonicznej. Wznoszono zarówno prymitywne chatki i groty (Książęce), jak
chińskie altany (Wilanów), antyczne monumenty i gotyckie wieże (Puławska 55/59).
Pawilony w krajobrazowych parkach zapowiadały różnorodne w strukturze i his-
torycznej dekoracji budowle XIX w .
KLASYCYZM KRÓLESTWA POLSKIEGO
Po utworzeniu Królestwa korzystna sytuacja polityczna i ekonomiczna stworzyły
warunki do rozbudowy i uporządkowania stolicy. Zaistniała potrzeba wzniesienia
nowych budynków użyteczności publicznej, zwłaszcza dla administracji państwo-
38