DOI article:
Marcinkowski, Wojciech: Rzeźby retabulum Św. Jana Chrzciciela w kościele Św. Floriana na Kleparzu w Krakowie: Geneza stylu - twórza
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20542#0037
łające się z sąsiedniej arkady, stanowią z kolei
pierwowzór innej grupy rzeźb. Typ Kulmbachow
ski reprezentuje także osobnik w czepcu, pierwszy
od prawej, w grupie widzów w Złożeniu głowy
Chrzciciela na misie (ryc. 7). Zestawić można go
z postacią pierwszą od lewej w Zstąpieniu Ewan-
gelisty do grobu 123.
2. 5. 2. Monogram na „Chrzcie 11 u-
m ó w”. Drugi monogram znajdujemy na reliefie
Chrzest tłumów (dolna kwatera awersu lewego
skrzydła), pośród zawiniątek z odzieżą przy pra-
wej krawędzi płaskorzeźby. Są to splecione litery
HKB (ryc. 23). Dwie pierwsze litery, HK, ułożone
są w taki sam sposób, jak w inicjałach Hansa z
Kulmbachu124, choćby na cartellino w predelli.
Trzeba więc najpierw rozważyć ewentualność od-
niesienia monogramu do osoby malarza.
Sygnowanie przez właściciela warsztatu także
i tych partii retabulum, które nie wyszły spod
jego ręki, nie byłoby niezwykłe. Jak należy jed-
nak rozumieć trzecią literę, następującą po do-
mniemanym monogramie Kulmbacha —- B? Tru-
dno znaleźć zadowalającą odpowiedź. Może owo
B rozumieć trzeba jako końcówkę daty rocznej —
,,13”, sprzęgniętą z literami HK w sposób prak-
tykowany przez Kulmbacha? 125.
Inna hipoteza, by B rozwinąć w Bildschnitzer,
implikowałaby znaczne przewartościowania w uj-
mowaniu osoby mistrza Hansa. Pierwszy krok
w tym kierunku poczyniono już zresztą. Alfred
Schadler, stwierdziwszy „zasadniczą zbieżność
pryncypiów stylu” tzw. Mistrza Madonny No-
rymberskiej (któremu oprócz słynnej rzeźby w
Germanisches Nationalmuseum przypisano także
snycerskie partie retabulum Św. Anny u Św. Wa-
wrzyńca) i Hansa z Kulmbachu, konkludował:
„Gdyby znaleźć dowód archiwalny na to, że
Kulmbach był nie tylko rysownikiem, malarzem
123 Marcinkowski, o.c., tabl. 41.
124 F. B r u 11 i o t, Dictionnaire des monogrammes, I,
Munich 1832, nr 2358, s. 302; G. K. N a g 1 e r, Die Mo-
nogrammisten, IV, Miinchen 1864, nr 792, s. 226—227.
125 Przerysy: Holi, o.c., s. 101.
126 A. Schadler, Zum Meister der „Niirnberger
Madonna(Anzeiger des Germanischen Nationalmuseums,
1976), s. 69.
127 Zob.: M. Baxandall, Veit Stoss, ein Bildhauer
in Nurnberg [w:] Veit Stoss in Niirnberg. Werke des Mel-
sters und seiner Schule in Nurnberg und Umgebung.
Ausstellungskatalog — Germanisches Nationalmuseum,
[Miinchen 1983], s. 15.
128 J. Neudorfer, Nachrichten von Kiinstlern und
Werkleuten [...] aus dem Jahre 1547 [...] hrsg. v. G. W.
i projektantem drzeworytów, ale również rzeź-
biarzem — ów kompleks dzieł można by łatwo
uznać za produkt jego ręki” ise. Czy nasz mono-
gram HKB stanowi ów poszukiwany przez mona-
chijskiego autora dowód, nie ośmielę się twier-
dzić.
Brak w Norymberdze organizacji cechowej, z
natury rzeczy dbającej o ścisłe rozgraniczenie za-
kresu wykonywanych przez malarza, rzeźbiarza
czy stolarza robót, przemawiałby za tym rozwią-
zaniem. Pamiętajmy jednak, że rada miejska,
która w zastępstwie władz cechowych kontrolo-
wała rzemieślników, opowiadała się za rygory-
stycznym rozgraniczeniem poszczególnych specja-
lizacji 127. Nawet jeśli nie zrazi nas brak źródło-
wych informacji o Kulmbachu jako rzeźbiarzu 128,
zadziwić musi fakt niewykorzystania przezeń tak
poważnych uzdolnień snycerskich przy wykony-
waniu wcześniejszych i późniejszych nastaw.
Zwraca też uwagę okoliczność, że choć oeuvre
Mistrza Madonny Norymberskiej pozostaje w ró-
wnej bliskości stylu Kulmbacha co rzeźby u Św.
Floriana, nie sposób — jak chciał niegdyś Pu-
szet — uznać oba zespoły snycerskie za produkt
tej samej ręki.
Pozostając przy wiązaniu dwóch początkowych
liter monogramu z osobą Hansa z Kulmbachu, mo-
żna by spróbować odnieść trzecią literę, tajemni-
cze B, do jakiejś innej osoby. Nasuwa się tu oczy-
wiście skojarzenie inicjałów Hansa z Kulmbachu
(BK) i Jana (Hansa) Bonera (HB) 129. Takie sple-
cenie monogramów fundatora i wykonawcy za-
mówienia nie znajduje jednak, jak sądzę, uza-
sadnienia w społeczno-psychologicznyeh uwarun-
kowaniach sztuki Północy początku XVI w.
Należy zapytać s~ę jeszcze, czy możliwe jest
odniesienie całego monogramu do osoby jakiegoś
rzeźbiarza. Sygnowanie jednego retabulum przez
kilku wykonawców pojawia się pod koniec XV w.
wraz z narastaniem samoświadomości twórczej 13°.
K. Lochner, Wien 1879 (Quellenschriften fur Kun-
stgeschichte 10), s. 134—136; J. v. Sandrart, Academie
der Bau-, Bild- und Mahlerey-Kiinste, hrsg. v. A. R.
P e 11 z e r, Miinchen 1925, s. 76—77; J. G. D o p p e 1-
m a y r, Histonsche Nachricht iiber Kunst und Kunstler...,
I, Wien-Leipzig 1904 (Quellenschriften fur Kunstgeschi-
chte 11), nr 1031 i 2872, s. 159 i 399.
129 Por. gmerk Jana Bonera: P t a ś n i k, o.c., s. 11.
1£0 Np. retabulum z ołtarza głównego cysterskiego
kościoła klasztornego w Weingarten (1493), sygnowane
przez Hansa Holbeina St. i Michela Erharta —- zob.: W.
P a a t z, Silddeutsche Schnitzaltare der Spatgotik. Die
Meisterwerke wahrend ihrer Entfaltung zur Hochbliite
(1455—1500), Heidelberg 1963 (Heidelberger Kunstgeschi-
chtliche Abhandlungen 8), s. 34—35.
3 — Folia Historiae Artium XXIV
33
pierwowzór innej grupy rzeźb. Typ Kulmbachow
ski reprezentuje także osobnik w czepcu, pierwszy
od prawej, w grupie widzów w Złożeniu głowy
Chrzciciela na misie (ryc. 7). Zestawić można go
z postacią pierwszą od lewej w Zstąpieniu Ewan-
gelisty do grobu 123.
2. 5. 2. Monogram na „Chrzcie 11 u-
m ó w”. Drugi monogram znajdujemy na reliefie
Chrzest tłumów (dolna kwatera awersu lewego
skrzydła), pośród zawiniątek z odzieżą przy pra-
wej krawędzi płaskorzeźby. Są to splecione litery
HKB (ryc. 23). Dwie pierwsze litery, HK, ułożone
są w taki sam sposób, jak w inicjałach Hansa z
Kulmbachu124, choćby na cartellino w predelli.
Trzeba więc najpierw rozważyć ewentualność od-
niesienia monogramu do osoby malarza.
Sygnowanie przez właściciela warsztatu także
i tych partii retabulum, które nie wyszły spod
jego ręki, nie byłoby niezwykłe. Jak należy jed-
nak rozumieć trzecią literę, następującą po do-
mniemanym monogramie Kulmbacha —- B? Tru-
dno znaleźć zadowalającą odpowiedź. Może owo
B rozumieć trzeba jako końcówkę daty rocznej —
,,13”, sprzęgniętą z literami HK w sposób prak-
tykowany przez Kulmbacha? 125.
Inna hipoteza, by B rozwinąć w Bildschnitzer,
implikowałaby znaczne przewartościowania w uj-
mowaniu osoby mistrza Hansa. Pierwszy krok
w tym kierunku poczyniono już zresztą. Alfred
Schadler, stwierdziwszy „zasadniczą zbieżność
pryncypiów stylu” tzw. Mistrza Madonny No-
rymberskiej (któremu oprócz słynnej rzeźby w
Germanisches Nationalmuseum przypisano także
snycerskie partie retabulum Św. Anny u Św. Wa-
wrzyńca) i Hansa z Kulmbachu, konkludował:
„Gdyby znaleźć dowód archiwalny na to, że
Kulmbach był nie tylko rysownikiem, malarzem
123 Marcinkowski, o.c., tabl. 41.
124 F. B r u 11 i o t, Dictionnaire des monogrammes, I,
Munich 1832, nr 2358, s. 302; G. K. N a g 1 e r, Die Mo-
nogrammisten, IV, Miinchen 1864, nr 792, s. 226—227.
125 Przerysy: Holi, o.c., s. 101.
126 A. Schadler, Zum Meister der „Niirnberger
Madonna(Anzeiger des Germanischen Nationalmuseums,
1976), s. 69.
127 Zob.: M. Baxandall, Veit Stoss, ein Bildhauer
in Nurnberg [w:] Veit Stoss in Niirnberg. Werke des Mel-
sters und seiner Schule in Nurnberg und Umgebung.
Ausstellungskatalog — Germanisches Nationalmuseum,
[Miinchen 1983], s. 15.
128 J. Neudorfer, Nachrichten von Kiinstlern und
Werkleuten [...] aus dem Jahre 1547 [...] hrsg. v. G. W.
i projektantem drzeworytów, ale również rzeź-
biarzem — ów kompleks dzieł można by łatwo
uznać za produkt jego ręki” ise. Czy nasz mono-
gram HKB stanowi ów poszukiwany przez mona-
chijskiego autora dowód, nie ośmielę się twier-
dzić.
Brak w Norymberdze organizacji cechowej, z
natury rzeczy dbającej o ścisłe rozgraniczenie za-
kresu wykonywanych przez malarza, rzeźbiarza
czy stolarza robót, przemawiałby za tym rozwią-
zaniem. Pamiętajmy jednak, że rada miejska,
która w zastępstwie władz cechowych kontrolo-
wała rzemieślników, opowiadała się za rygory-
stycznym rozgraniczeniem poszczególnych specja-
lizacji 127. Nawet jeśli nie zrazi nas brak źródło-
wych informacji o Kulmbachu jako rzeźbiarzu 128,
zadziwić musi fakt niewykorzystania przezeń tak
poważnych uzdolnień snycerskich przy wykony-
waniu wcześniejszych i późniejszych nastaw.
Zwraca też uwagę okoliczność, że choć oeuvre
Mistrza Madonny Norymberskiej pozostaje w ró-
wnej bliskości stylu Kulmbacha co rzeźby u Św.
Floriana, nie sposób — jak chciał niegdyś Pu-
szet — uznać oba zespoły snycerskie za produkt
tej samej ręki.
Pozostając przy wiązaniu dwóch początkowych
liter monogramu z osobą Hansa z Kulmbachu, mo-
żna by spróbować odnieść trzecią literę, tajemni-
cze B, do jakiejś innej osoby. Nasuwa się tu oczy-
wiście skojarzenie inicjałów Hansa z Kulmbachu
(BK) i Jana (Hansa) Bonera (HB) 129. Takie sple-
cenie monogramów fundatora i wykonawcy za-
mówienia nie znajduje jednak, jak sądzę, uza-
sadnienia w społeczno-psychologicznyeh uwarun-
kowaniach sztuki Północy początku XVI w.
Należy zapytać s~ę jeszcze, czy możliwe jest
odniesienie całego monogramu do osoby jakiegoś
rzeźbiarza. Sygnowanie jednego retabulum przez
kilku wykonawców pojawia się pod koniec XV w.
wraz z narastaniem samoświadomości twórczej 13°.
K. Lochner, Wien 1879 (Quellenschriften fur Kun-
stgeschichte 10), s. 134—136; J. v. Sandrart, Academie
der Bau-, Bild- und Mahlerey-Kiinste, hrsg. v. A. R.
P e 11 z e r, Miinchen 1925, s. 76—77; J. G. D o p p e 1-
m a y r, Histonsche Nachricht iiber Kunst und Kunstler...,
I, Wien-Leipzig 1904 (Quellenschriften fur Kunstgeschi-
chte 11), nr 1031 i 2872, s. 159 i 399.
129 Por. gmerk Jana Bonera: P t a ś n i k, o.c., s. 11.
1£0 Np. retabulum z ołtarza głównego cysterskiego
kościoła klasztornego w Weingarten (1493), sygnowane
przez Hansa Holbeina St. i Michela Erharta —- zob.: W.
P a a t z, Silddeutsche Schnitzaltare der Spatgotik. Die
Meisterwerke wahrend ihrer Entfaltung zur Hochbliite
(1455—1500), Heidelberg 1963 (Heidelberger Kunstgeschi-
chtliche Abhandlungen 8), s. 34—35.
3 — Folia Historiae Artium XXIV
33