DOI Artikel:
Kuczman, Kazimierz: Wczesne refleksy twórczości Michała Anioła w malarstwie polskim
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20542#0061
1540 17, był impulsem do powstania w malarstwie
i grafice włoskiej szeregu podobnych kompozycji.
0 ile jednak u Michała Anioła postacie Chrystu-
sa i Marii umieszczone są na osi krzyża, co we-
dług niektórych badaczy ma głębszą wymowę
ideową (Chrystus jako korzeń, z którego cudow-
ne siły przechodzą za pośrednictwem Marii na
krzyż), to naśladowcy zatracali często osiowość,
a tym samym pierwotny sens ideowy, i zbliżali
kompozycję — zwłaszcza w scenach wielofigu-
rowych — do wymowy Zdjęcia z krzyża. Grupa
centralna w Opłakiwaniach łowickim i pułtuskim
(ryc. 10) wiernie powtarza układ stworzony przez
Michała Anioła: osiowość, błagalny gest Marii
wzywającej Opatrzność; różnice badaczka dostrze-
ga jedynie w ukazaniu przez malarza Matki Bo-
skiej jako kobiety starszej oraz w krajobrazie
1 różnych akcesoriiach 18.
Sądząc, iż obraz pułtuski został ufundowany
do kolegiaty w w. XVI, Ruszczycówna dopuszcza
możliwość jego oddziałania na Opłakiwanie w Ło-
wiczu 19. Podkreślając wyraźne analogie łączące
oba dzieła, badaczka dostrzega zarazem drobne
rozbieżności kompozycyjne oraz niższy poziom
artystyczny Opłakiwania łowickiego („uproszcze-
nie i naiwność, czy może nawet niechlujność”).
Rozbieżności te nasuwają jej wniosek, że obraz
ten nie był może jednak wzorowany na pułtus-
kim, lecz na jakimś sztychu. Wydaje się, iż kom-
pozycyjne różnice nie są jednak na tyle istotne,
aby mogły wykluczać zachodzącą między obu o-
brazami relację pierwowzór—naśladownictwo. Za
możliwością bezpośredniego oddziałania obrazu
pułtuskiego na łowicki przemawia dodatkowo 14 15 *
14 Pierwsza wzmianka o obrazie, oparta na opinii
M. Nałęcz-Dobrowolskiego, znajduje się w książce: [A.
Błachut, M. Bartynowski], W pięćdziesiątą rocz-
nicę założenia klasztoru Bożego Ciała na Kazimierzu w
Krakowie, Kraków 1905, s. 87. Nałęcz-Dobrowolski od-
czytał datę na obrazie jako 1519, co powtórzyłem w ar-
tykule: K. K u c z m a n, Italizujące „Opłakiwanie Chry-
stusa” z roku 1519 w krakowskim klasztorze kanoników
regularnych (Biuletyn HS, XL, 1978, nr 2), s. 104—117,
zaznaczając, iż „Gdyby jednak nie znajomość czasu po-
wstania obrazu, można by go datować nawet na połowę
stulecia”. Dzięki uwagom doc. Adama Małkiewicza na-
pis z datą przekazałem do ponownego odczytania prof.
drowi Zbigniewowi Perzanowskiemu, któremu zawdzię-
czam prawidłowe określenie daty jako 1549. Nową wer-
sję odczytania daty uwzględniłem w publikacjach: Ku-
cz m a n, Wpływy włoskie..., oraz Katalog zabytków sztu-
ki w Polsce. T. IV: Miasto Kraków, cz. 3: Kościoły
i klasztory Kazimierza i Stradomia. Pod red. I. Rej-
d u c h-S a m k o w e j i J. Samka, Warszawa 1987, s.
77, ił. 272.
15 K u c z m a n, Italizujące „Opłakiwanie Chrystusa”...,
s. 108—111.
9. Michał Anioł, Pieta, rysunek, 1538—1540, Boston, Gard-
ner Museum (wg Preissa) (fot. S. Michta)
wspólny region, w którym się znajdują. Oczy-
wiście wypadałoby tym samym potwierdzić hipo-
tezę, iż włoskie Opłakiwanie zostało umieszczone
w kaplicy Noskowskiego już około r. 15 6 0 20.
Obraz z Łowicza, oparty wyraźnie na kompo-
16 J. Ruszczycówna, Obraz „Opłakiwania” z ko-
legiaty w Pułtusku (Rocznik Muzeum Narodowego w
Warszawie, VIII, 1954), s. 129—163. Tamże wcześniejsza
literatura. Obraz pułtuski wzmiankuje ponadto, opiera-
jąc się na sądach Ruszczycównej, J. Łoziński, Pro-
gram pułtuskiej kaplicy biskupa Noskowskiego (Biuletyn
HS, XXXII, 1970, nr 3/4), s. 281—2'8i3, oraz Grobowe ka-
plice kopułowe w Polsce. 1520—1620 [Warszawa 1973],
s. 67.
17 W nowszej literaturze jako dzieło Michała Anioła
rysunek jest opublikowany m. in. w: P. P r e i s s, Mi-
chał Anioł. Rysunek, Warszawa 1982, s. 46, nr kat. 48.
18 Ruszczycówna, o.c., s. 162 n.
19 Ibid.
20 Obraz jest umieszczony w barokowym ołtarzu
kaplicy z lat 1553—1554. Ruszczycówna (o.c., s. 154)
sądzi, że Opłakiwanie zostało zamówione do renesanso-
wej kaplicy jeszcze przez tegoż biskupa, za czym ma
przemawiać zarówno niewielka, kilkuletnia różnica w
czasie dzielącym powstanie obrazu (1559) od wzniesienia
kaplicy, jak też ideowy związek sceny z tematyką rene-
sansowych malowideł ściennych, z Sądem Ostatecznym
nad ołtarzem.
57
i grafice włoskiej szeregu podobnych kompozycji.
0 ile jednak u Michała Anioła postacie Chrystu-
sa i Marii umieszczone są na osi krzyża, co we-
dług niektórych badaczy ma głębszą wymowę
ideową (Chrystus jako korzeń, z którego cudow-
ne siły przechodzą za pośrednictwem Marii na
krzyż), to naśladowcy zatracali często osiowość,
a tym samym pierwotny sens ideowy, i zbliżali
kompozycję — zwłaszcza w scenach wielofigu-
rowych — do wymowy Zdjęcia z krzyża. Grupa
centralna w Opłakiwaniach łowickim i pułtuskim
(ryc. 10) wiernie powtarza układ stworzony przez
Michała Anioła: osiowość, błagalny gest Marii
wzywającej Opatrzność; różnice badaczka dostrze-
ga jedynie w ukazaniu przez malarza Matki Bo-
skiej jako kobiety starszej oraz w krajobrazie
1 różnych akcesoriiach 18.
Sądząc, iż obraz pułtuski został ufundowany
do kolegiaty w w. XVI, Ruszczycówna dopuszcza
możliwość jego oddziałania na Opłakiwanie w Ło-
wiczu 19. Podkreślając wyraźne analogie łączące
oba dzieła, badaczka dostrzega zarazem drobne
rozbieżności kompozycyjne oraz niższy poziom
artystyczny Opłakiwania łowickiego („uproszcze-
nie i naiwność, czy może nawet niechlujność”).
Rozbieżności te nasuwają jej wniosek, że obraz
ten nie był może jednak wzorowany na pułtus-
kim, lecz na jakimś sztychu. Wydaje się, iż kom-
pozycyjne różnice nie są jednak na tyle istotne,
aby mogły wykluczać zachodzącą między obu o-
brazami relację pierwowzór—naśladownictwo. Za
możliwością bezpośredniego oddziałania obrazu
pułtuskiego na łowicki przemawia dodatkowo 14 15 *
14 Pierwsza wzmianka o obrazie, oparta na opinii
M. Nałęcz-Dobrowolskiego, znajduje się w książce: [A.
Błachut, M. Bartynowski], W pięćdziesiątą rocz-
nicę założenia klasztoru Bożego Ciała na Kazimierzu w
Krakowie, Kraków 1905, s. 87. Nałęcz-Dobrowolski od-
czytał datę na obrazie jako 1519, co powtórzyłem w ar-
tykule: K. K u c z m a n, Italizujące „Opłakiwanie Chry-
stusa” z roku 1519 w krakowskim klasztorze kanoników
regularnych (Biuletyn HS, XL, 1978, nr 2), s. 104—117,
zaznaczając, iż „Gdyby jednak nie znajomość czasu po-
wstania obrazu, można by go datować nawet na połowę
stulecia”. Dzięki uwagom doc. Adama Małkiewicza na-
pis z datą przekazałem do ponownego odczytania prof.
drowi Zbigniewowi Perzanowskiemu, któremu zawdzię-
czam prawidłowe określenie daty jako 1549. Nową wer-
sję odczytania daty uwzględniłem w publikacjach: Ku-
cz m a n, Wpływy włoskie..., oraz Katalog zabytków sztu-
ki w Polsce. T. IV: Miasto Kraków, cz. 3: Kościoły
i klasztory Kazimierza i Stradomia. Pod red. I. Rej-
d u c h-S a m k o w e j i J. Samka, Warszawa 1987, s.
77, ił. 272.
15 K u c z m a n, Italizujące „Opłakiwanie Chrystusa”...,
s. 108—111.
9. Michał Anioł, Pieta, rysunek, 1538—1540, Boston, Gard-
ner Museum (wg Preissa) (fot. S. Michta)
wspólny region, w którym się znajdują. Oczy-
wiście wypadałoby tym samym potwierdzić hipo-
tezę, iż włoskie Opłakiwanie zostało umieszczone
w kaplicy Noskowskiego już około r. 15 6 0 20.
Obraz z Łowicza, oparty wyraźnie na kompo-
16 J. Ruszczycówna, Obraz „Opłakiwania” z ko-
legiaty w Pułtusku (Rocznik Muzeum Narodowego w
Warszawie, VIII, 1954), s. 129—163. Tamże wcześniejsza
literatura. Obraz pułtuski wzmiankuje ponadto, opiera-
jąc się na sądach Ruszczycównej, J. Łoziński, Pro-
gram pułtuskiej kaplicy biskupa Noskowskiego (Biuletyn
HS, XXXII, 1970, nr 3/4), s. 281—2'8i3, oraz Grobowe ka-
plice kopułowe w Polsce. 1520—1620 [Warszawa 1973],
s. 67.
17 W nowszej literaturze jako dzieło Michała Anioła
rysunek jest opublikowany m. in. w: P. P r e i s s, Mi-
chał Anioł. Rysunek, Warszawa 1982, s. 46, nr kat. 48.
18 Ruszczycówna, o.c., s. 162 n.
19 Ibid.
20 Obraz jest umieszczony w barokowym ołtarzu
kaplicy z lat 1553—1554. Ruszczycówna (o.c., s. 154)
sądzi, że Opłakiwanie zostało zamówione do renesanso-
wej kaplicy jeszcze przez tegoż biskupa, za czym ma
przemawiać zarówno niewielka, kilkuletnia różnica w
czasie dzielącym powstanie obrazu (1559) od wzniesienia
kaplicy, jak też ideowy związek sceny z tematyką rene-
sansowych malowideł ściennych, z Sądem Ostatecznym
nad ołtarzem.
57