DOI Artikel:
Skrzyniarz, Sławomir: Upadły anioł: Antropomorficzne uskrzydlone przedstawienia Diabła w Sztuce bizantyńskiej
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.20616#0073
3. Sąd Ostateczny (fragment), XII w., mozaika. Torcello, katedra (wg Grabar, Byzantine Painting)
Jean Cledat, a za nim Provatakis odnajdują następne
po mozaice raweńskiej przedstawienie Diabła należące
do wariantu pierwszego w malowidle 17 kaplicy zespo-
łu klasztornego w Bawit (VI w.)35, gdzie ukazano wę-
drówkę św. Pachomiusza po piekle36. Z postaci rzeko-
mego demona - strażnika potępionych, pozostał wize-
runek okolonej nimbem głowy młodzieńca i fragment
prawego barku z widoczną linią obrysowującą krawędź
szerokiego wycięcia tuniki; pierwotnie trzymał on w ręku
lancę. Wątpliwości w tym przypadku mogą wiązać się z
występowaniem w późniejszych malarskich wizjach pie-
kieł postaci aniołów (z całą pewnością nie demonów),
którzy za pomocą lanc spychają potępionych w zionące
ogniem czeluście, jak w mozaice na Torcello (ryc. 3)37-
W związku z tymi wątpliwościami, obrazy w Rawennie
i w Bawit nie będą tu uwzględniane.
Przedstawienie Diabła w wariancie pierwszym (Dia-
bła odzianego), nie budzące już żadnych wątpliwości,
znajduje się w rękopisie Homilii Grzegorza z Nazjanzu
■s J. Cledat, Recherches sur le kom de Bauit (Comptes Rendus
de 1’Academie des Inscritions, 1902), s. 542, tabl. 1. 2; Tenże, Le
monastere et la necropole de Bauit, Kairo 1904 (Memoires de 1’Institut
Franęais d’Archeologie Orientale 12. 2), s. 87-88, tabl. 46-48. 1; P r o -
v a t a k i s, o. c., s. 52. P a 11 a s, o. c., szp. 97-98, uważa to wyobraże-
nie za najwcześniejsze, nie wspominając o S. Apollinare.
36 C 1 e d a t, Recherches..., s. 543; Tenże, Bauit [w:] DACL, 11/1,
Paris 1925, szp. 235. Por. Th. L e f o r t, Les vies coptes de Saint Pachóme
et des sespremiers successeurs, Louvain 1943, s. 148, 150, 256.
37 P a 11 a s, o. c., szp. 98, powołuje się na teksty źródłowe popie-
rające przyjętą przez niego, za Clódatem, hipotezę, moim zdaniem
jednak nie przesądzające o jej prawdziwości.
38 Par. Graec. 510, fol. 165 r - E. Małe, Religious Art in France.
The Twelfth Century. A Study of the Origins ofMcdieeal Iconography,
Princeton 1978, il. 258. Zob. S. Der Nersessian, The Illustra-
tions of the Homilies of Gregory of Nazjanus Paris Gr. 510. A Study of
the Connections between Text and Images [w:] Tejże, Etudes Byzan-
tines et Armeniennes, Louvain 1973, s. 85. W sprawie datowania rę-
ilustrowanym w latach 880-883, w scenie Kuszenia Chry-
stusa na pustyni przez Szatana (Mk 1, 13; Mt 4, 1) (ryc.
4)38. Mimo złego stanu zachowania miniatury widać w
niej powtórzoną dwukrotnie - zgodnie z zasadą manie-
ry kontynuacyjnej - sylwetkę nieco niższego niż Chry-
stus młodzieńca o rozłożystych skrzydłach, odzianego
w udrapowaną, sięgającą kolan szatę39. W podobny spo-
sób ukazano Szatana w scenach Kuszenia w bazylice S.
Marco w Wenecji40 i w Kariye Camii w Konstantynopo-
lu (ryc. 5)41, przy czym w kompozycji weneckiej na gło-
wie kusiciela pojawiają się rogi, najprawdopodobniej
pod wpływem sztuki zachodniej42, a w mozaice Chory -
sterczące do góry, rozczochrane włosy.
Wariant drugi antropomorficznych uskrzydlonych
przedstawień Diabła (nagiego) pojawił się, jak słusznie
zauważa Oswald Erich, w związku z wprowadzeniem
do ikonografii bizantyńskiej tematu wypędzania demo-
nów z chorych i opętanych43. Jednym z najwcześniej-
szych tego przykładów jest miniatura w Ewangeliarzu
kopisu Par. Graec. 510 wypowiadał się ostatnio, uściślając czas jego
powstania na lata 880-883, I. Spatharakis, A Notę on the Imperial
Portraits and the Datę of Par. Gr. 510 (Jahrbuch der Ósterreichischen
Byzantinistik, 39, 1989), s. 89-93-
39 K ii n s 11 e, o. c., s. 255, zwraca uwagę na podobieństwo tej po-
staci Szatana do wzorów z epoki Justyniana, nie precyzując, o jakie
dzieła mu chodzi; a Marrou, l.c., wskazuje na podobieństwo Szata-
na w Par. Graec. 510 do niebieskiego anioła (Szatana, jak przyjmuje za
Kirschbaumem - por. wyżej przyp. 10) w S. Apollinare w Rawennie.
40 O. D e m u s, The Mosaics of San Marco in Venice, I: The
Eleventh and Twelfth Centuries, Chicago 1984, il. 103, s. 95-97.
41 P. Underwood, The Kariye Camii, II, Princeton 1975, il. 227.
42 Por. D e m u s, o. c., s. 96.
43 Erich, o. c., s. 43-45. O przedstawieniach Uzdrawiania opę-
tanych zob. H. Leclercą, Demon fdćmoniaąuc) [w:] DACL, IV/1,
Paris 1920, szp. 578-582; J.-M. Charcot, P. R i c h e r, Les demoniaąues
dans Part, Amsterdam 1972; Provatakis, o. c., s. 58-62. Por.
Brenk, o.c., s. 175-176.
69
Jean Cledat, a za nim Provatakis odnajdują następne
po mozaice raweńskiej przedstawienie Diabła należące
do wariantu pierwszego w malowidle 17 kaplicy zespo-
łu klasztornego w Bawit (VI w.)35, gdzie ukazano wę-
drówkę św. Pachomiusza po piekle36. Z postaci rzeko-
mego demona - strażnika potępionych, pozostał wize-
runek okolonej nimbem głowy młodzieńca i fragment
prawego barku z widoczną linią obrysowującą krawędź
szerokiego wycięcia tuniki; pierwotnie trzymał on w ręku
lancę. Wątpliwości w tym przypadku mogą wiązać się z
występowaniem w późniejszych malarskich wizjach pie-
kieł postaci aniołów (z całą pewnością nie demonów),
którzy za pomocą lanc spychają potępionych w zionące
ogniem czeluście, jak w mozaice na Torcello (ryc. 3)37-
W związku z tymi wątpliwościami, obrazy w Rawennie
i w Bawit nie będą tu uwzględniane.
Przedstawienie Diabła w wariancie pierwszym (Dia-
bła odzianego), nie budzące już żadnych wątpliwości,
znajduje się w rękopisie Homilii Grzegorza z Nazjanzu
■s J. Cledat, Recherches sur le kom de Bauit (Comptes Rendus
de 1’Academie des Inscritions, 1902), s. 542, tabl. 1. 2; Tenże, Le
monastere et la necropole de Bauit, Kairo 1904 (Memoires de 1’Institut
Franęais d’Archeologie Orientale 12. 2), s. 87-88, tabl. 46-48. 1; P r o -
v a t a k i s, o. c., s. 52. P a 11 a s, o. c., szp. 97-98, uważa to wyobraże-
nie za najwcześniejsze, nie wspominając o S. Apollinare.
36 C 1 e d a t, Recherches..., s. 543; Tenże, Bauit [w:] DACL, 11/1,
Paris 1925, szp. 235. Por. Th. L e f o r t, Les vies coptes de Saint Pachóme
et des sespremiers successeurs, Louvain 1943, s. 148, 150, 256.
37 P a 11 a s, o. c., szp. 98, powołuje się na teksty źródłowe popie-
rające przyjętą przez niego, za Clódatem, hipotezę, moim zdaniem
jednak nie przesądzające o jej prawdziwości.
38 Par. Graec. 510, fol. 165 r - E. Małe, Religious Art in France.
The Twelfth Century. A Study of the Origins ofMcdieeal Iconography,
Princeton 1978, il. 258. Zob. S. Der Nersessian, The Illustra-
tions of the Homilies of Gregory of Nazjanus Paris Gr. 510. A Study of
the Connections between Text and Images [w:] Tejże, Etudes Byzan-
tines et Armeniennes, Louvain 1973, s. 85. W sprawie datowania rę-
ilustrowanym w latach 880-883, w scenie Kuszenia Chry-
stusa na pustyni przez Szatana (Mk 1, 13; Mt 4, 1) (ryc.
4)38. Mimo złego stanu zachowania miniatury widać w
niej powtórzoną dwukrotnie - zgodnie z zasadą manie-
ry kontynuacyjnej - sylwetkę nieco niższego niż Chry-
stus młodzieńca o rozłożystych skrzydłach, odzianego
w udrapowaną, sięgającą kolan szatę39. W podobny spo-
sób ukazano Szatana w scenach Kuszenia w bazylice S.
Marco w Wenecji40 i w Kariye Camii w Konstantynopo-
lu (ryc. 5)41, przy czym w kompozycji weneckiej na gło-
wie kusiciela pojawiają się rogi, najprawdopodobniej
pod wpływem sztuki zachodniej42, a w mozaice Chory -
sterczące do góry, rozczochrane włosy.
Wariant drugi antropomorficznych uskrzydlonych
przedstawień Diabła (nagiego) pojawił się, jak słusznie
zauważa Oswald Erich, w związku z wprowadzeniem
do ikonografii bizantyńskiej tematu wypędzania demo-
nów z chorych i opętanych43. Jednym z najwcześniej-
szych tego przykładów jest miniatura w Ewangeliarzu
kopisu Par. Graec. 510 wypowiadał się ostatnio, uściślając czas jego
powstania na lata 880-883, I. Spatharakis, A Notę on the Imperial
Portraits and the Datę of Par. Gr. 510 (Jahrbuch der Ósterreichischen
Byzantinistik, 39, 1989), s. 89-93-
39 K ii n s 11 e, o. c., s. 255, zwraca uwagę na podobieństwo tej po-
staci Szatana do wzorów z epoki Justyniana, nie precyzując, o jakie
dzieła mu chodzi; a Marrou, l.c., wskazuje na podobieństwo Szata-
na w Par. Graec. 510 do niebieskiego anioła (Szatana, jak przyjmuje za
Kirschbaumem - por. wyżej przyp. 10) w S. Apollinare w Rawennie.
40 O. D e m u s, The Mosaics of San Marco in Venice, I: The
Eleventh and Twelfth Centuries, Chicago 1984, il. 103, s. 95-97.
41 P. Underwood, The Kariye Camii, II, Princeton 1975, il. 227.
42 Por. D e m u s, o. c., s. 96.
43 Erich, o. c., s. 43-45. O przedstawieniach Uzdrawiania opę-
tanych zob. H. Leclercą, Demon fdćmoniaąuc) [w:] DACL, IV/1,
Paris 1920, szp. 578-582; J.-M. Charcot, P. R i c h e r, Les demoniaąues
dans Part, Amsterdam 1972; Provatakis, o. c., s. 58-62. Por.
Brenk, o.c., s. 175-176.
69