DOI Artikel:
Skrzyniarz, Sławomir: Upadły anioł: Antropomorficzne uskrzydlone przedstawienia Diabła w Sztuce bizantyńskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20616#0069
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 2 (1996/1997)
ISBN 83-86956-26-7
ISSN 0071-6723
Sławomir Skrzyniarz
Upadły anioł.
Antropomorficzne uskrzydlone przedstawienia Diabła
W SZTUCE BIZANTYŃSKIEJ*
W w. VI wprowadzone zostały do ikonografii bizan-
tyńskiej antropomorficzne uskrzydlone przedstawienia
Diabła. O znaczeniu tej innowacji - wyjątkowym w dzie-
jach obrazowania Diabła - stanowi fakt, że począwszy
od wczesnego okresu poikonoklastycznego wyobraże-
nia antropomorficzne uskrzydlone dominowały w Bi-
zancjum, częstotliwością występowania wielokrotnie
przewyższając przedstawienia zoomorficzne i antropo-
morficzne bezskrzydłe.
Prezentowane tutaj syntetyczne opracowanie tej
szczególnej i jakże licznej grupy wyobrażeń Diabła stwa-
rza konieczność ograniczenia liczby przytaczanych dzieł
do przykładów najbardziej reprezentatywnych. Artykuł
tym samym nie rości sobie pretensji do wyczerpania
tematu. Celem moim jest jedynie omówienie najważ-
niejszych zagadnień wiążących się z typem antropomor-
ficznym uskrzydlonym, takich jak kwestia jego genezy
ideowej, problem podziału tych wyobrażeń ze względu
* Artykuł jest zmienioną wersją części pracy magisterskiej
0 nONHPOS. Szatan i demony (diabły) w sztuce wczesnochrześci-
jańskiej i bizantyńskiej, Kraków 1995 (mps w Instytucie Historii Sztu-
ki UJ), napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Anny Różyckiej Bry-
zek. Dziękuję Pani prof. Annie Różyckiej Bryzek oraz Panu prof.
Lechowi Kalinowskiemu za Ich wszechstronną pomoc podczas przy-
gotowywania artykułu do druku.
1 Kwestie te poruszane były wprawdzie w literaturze przedmiotu,
lecz w większości nie zostały wyjaśnione w sposób zadowalający. Spo-
śród publikacji dotyczących bizantyńskiej ikonografii Diabła na uwagę
zasługują: O. A. E r i c h, Die Darstellung des Teufels in der christlichen
Kunst, Berlin 1931, zwłaszcza s. 9-50; B. Brenk, Tradition undNeu-
erung in der christlichen Kunst des Ersten Jahrtausends. Studien zur
Geschichte des Weltgerichtsbildes, Wien 1966, s. 172-210; D. I. Pal-
1 a s, Himmelsmachte, Erzengel und Engel [w:] Reallexikon zur byzan-
tinischen Kunst [dalej: RBK\, III, Stuttgart 1978, szp. 97-102; Th. M Pro-
v a t a k i s, ‘O Aia|3oA,oę eięmryy BuĆavTivf[v Texyr|v, Thessaloniki 1980
(na s. 313-321 obszerna bibliografia). Zestawienie literatury dotyczą-
cej ikonografii Diabła w sztuce chrześcijańskiej podają m.in. L. Reau,
Iconographie de lart chretien, II/l, Paris 1956, s. 63-64; H. Modę,
Stwory mityczne i demony. Fantastyczny świat istot mieszanych, War-
szawa 1977, s. 255-266. Określenia Diabeł i Szatan używam w artyku-
le wymiennie na oznaczenie konkretnej postaci występującej w Biblii
na cechy ikonograficzne i wyraz artystyczny oraz pro-
blem genezy ikonograficznej wyróżnionych wariantów
typu antropomorficznego uskrzydlonego1.
Postać antropomorficzna uskrzydlona, przejęta przez
ikonografię chrześcijańską ze sztuki późnoantycznej, zo-
stała wykorzystana najpieiw w przedstawieniach anio-
łów - przykłady takiego, w sposób ostateczny już
ukształtowanego ujęcia pochodzą z w. V (S. Pudenzia-
na i S. Maria Maggiore w Rzymie)2, z czasu, gdy Diabła
wyobrażano wyłącznie w postaci zoomorficznej, jako
węża albo lwa3. Pojawienie się w w. VI w ikonografii
Diabła formuły właściwej przedstawieniom aniołów było
konsekwencją przyjęcia przez Kościół idei o anielskim
pochodzeniu i anielskiej naturze demonów. Krótkie
nakreślenie rozwoju tej doktiyny niech będzie punk-
tem wyjścia do niniejszych rozważań4.
W Starymi Testamencie brak jest informacji o pocho-
dzeniu i naturze Diabła5. Zainteresowanie osobą Szata-
- przywódcy demonów (diabłów), czyli innych upadłych aniołów, two-
rzących „legion” Szatana - por. np. artykuły Devil [w:] The Oxford Dic-
tionary ofByzantium, Oxford 1990, I, s. 6l6, i Demons, tamże, s. 609.
2 O ikonografii aniołów zob. m.in.: C. C1 e m e n t, Angels in Art,
London 1901; K. Kii ns tle, Ikonographie der christlichen Kunst, I,
Freiburg i. Br. 1926, s. 239-254; Reau, o. c., s. 30-43; Pallas, o. c.,
szp. 13-93 (na szp. 115-119 obszerna bibliografia).
3 P a 11 a s, o. c., szp. 106-107; P r o v a t a k i s, o. c., s. 131-251; S.
Skrzyniarz, «Diabolus tamąuam leo rugiens». Przyczynek do roz-
ważań nad znaczeniem motywu lwa na sarkofagach chrześcijańskich
z epokiprzedkonstantyńskiej, w druku.
4 Podstawowe opracowania dotyczące demonologii chrześcijań-
skiej prezentują: E.Mangenot, Demon [w:] Dictionnaire de theologie
catholiąue, IV/1, Paris 1924, szp. 321-409; M. Summę rs, The Histo-
ry of Witchcraft and Demonology, London 1926; E. Lang ton, Es-
sentials of Demonology. A Study ofjewish and Christian Doctrine, Lon-
don 1949; E. von Pettersdorf, Ddmonologie, I-II, Miinchen
1956-1957; R. H. R o b b i n s, The Encyclopedia of Witchcraft and De-
monology, New York 1959; J. B. Russel, Lucifer. The Deuil in Mid-
dle Ages, Ithaca 1984.
5 Por. M. J. Gruenthaner, The Demonology of the Old Testa-
ment (The Catholic Biblical Quarterly, 5, 1943), s. 6-27; Demons,
Demonology [w:] Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1971, V, szp. 1522.
65
Seria Nowa, t. 2 (1996/1997)
ISBN 83-86956-26-7
ISSN 0071-6723
Sławomir Skrzyniarz
Upadły anioł.
Antropomorficzne uskrzydlone przedstawienia Diabła
W SZTUCE BIZANTYŃSKIEJ*
W w. VI wprowadzone zostały do ikonografii bizan-
tyńskiej antropomorficzne uskrzydlone przedstawienia
Diabła. O znaczeniu tej innowacji - wyjątkowym w dzie-
jach obrazowania Diabła - stanowi fakt, że począwszy
od wczesnego okresu poikonoklastycznego wyobraże-
nia antropomorficzne uskrzydlone dominowały w Bi-
zancjum, częstotliwością występowania wielokrotnie
przewyższając przedstawienia zoomorficzne i antropo-
morficzne bezskrzydłe.
Prezentowane tutaj syntetyczne opracowanie tej
szczególnej i jakże licznej grupy wyobrażeń Diabła stwa-
rza konieczność ograniczenia liczby przytaczanych dzieł
do przykładów najbardziej reprezentatywnych. Artykuł
tym samym nie rości sobie pretensji do wyczerpania
tematu. Celem moim jest jedynie omówienie najważ-
niejszych zagadnień wiążących się z typem antropomor-
ficznym uskrzydlonym, takich jak kwestia jego genezy
ideowej, problem podziału tych wyobrażeń ze względu
* Artykuł jest zmienioną wersją części pracy magisterskiej
0 nONHPOS. Szatan i demony (diabły) w sztuce wczesnochrześci-
jańskiej i bizantyńskiej, Kraków 1995 (mps w Instytucie Historii Sztu-
ki UJ), napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Anny Różyckiej Bry-
zek. Dziękuję Pani prof. Annie Różyckiej Bryzek oraz Panu prof.
Lechowi Kalinowskiemu za Ich wszechstronną pomoc podczas przy-
gotowywania artykułu do druku.
1 Kwestie te poruszane były wprawdzie w literaturze przedmiotu,
lecz w większości nie zostały wyjaśnione w sposób zadowalający. Spo-
śród publikacji dotyczących bizantyńskiej ikonografii Diabła na uwagę
zasługują: O. A. E r i c h, Die Darstellung des Teufels in der christlichen
Kunst, Berlin 1931, zwłaszcza s. 9-50; B. Brenk, Tradition undNeu-
erung in der christlichen Kunst des Ersten Jahrtausends. Studien zur
Geschichte des Weltgerichtsbildes, Wien 1966, s. 172-210; D. I. Pal-
1 a s, Himmelsmachte, Erzengel und Engel [w:] Reallexikon zur byzan-
tinischen Kunst [dalej: RBK\, III, Stuttgart 1978, szp. 97-102; Th. M Pro-
v a t a k i s, ‘O Aia|3oA,oę eięmryy BuĆavTivf[v Texyr|v, Thessaloniki 1980
(na s. 313-321 obszerna bibliografia). Zestawienie literatury dotyczą-
cej ikonografii Diabła w sztuce chrześcijańskiej podają m.in. L. Reau,
Iconographie de lart chretien, II/l, Paris 1956, s. 63-64; H. Modę,
Stwory mityczne i demony. Fantastyczny świat istot mieszanych, War-
szawa 1977, s. 255-266. Określenia Diabeł i Szatan używam w artyku-
le wymiennie na oznaczenie konkretnej postaci występującej w Biblii
na cechy ikonograficzne i wyraz artystyczny oraz pro-
blem genezy ikonograficznej wyróżnionych wariantów
typu antropomorficznego uskrzydlonego1.
Postać antropomorficzna uskrzydlona, przejęta przez
ikonografię chrześcijańską ze sztuki późnoantycznej, zo-
stała wykorzystana najpieiw w przedstawieniach anio-
łów - przykłady takiego, w sposób ostateczny już
ukształtowanego ujęcia pochodzą z w. V (S. Pudenzia-
na i S. Maria Maggiore w Rzymie)2, z czasu, gdy Diabła
wyobrażano wyłącznie w postaci zoomorficznej, jako
węża albo lwa3. Pojawienie się w w. VI w ikonografii
Diabła formuły właściwej przedstawieniom aniołów było
konsekwencją przyjęcia przez Kościół idei o anielskim
pochodzeniu i anielskiej naturze demonów. Krótkie
nakreślenie rozwoju tej doktiyny niech będzie punk-
tem wyjścia do niniejszych rozważań4.
W Starymi Testamencie brak jest informacji o pocho-
dzeniu i naturze Diabła5. Zainteresowanie osobą Szata-
- przywódcy demonów (diabłów), czyli innych upadłych aniołów, two-
rzących „legion” Szatana - por. np. artykuły Devil [w:] The Oxford Dic-
tionary ofByzantium, Oxford 1990, I, s. 6l6, i Demons, tamże, s. 609.
2 O ikonografii aniołów zob. m.in.: C. C1 e m e n t, Angels in Art,
London 1901; K. Kii ns tle, Ikonographie der christlichen Kunst, I,
Freiburg i. Br. 1926, s. 239-254; Reau, o. c., s. 30-43; Pallas, o. c.,
szp. 13-93 (na szp. 115-119 obszerna bibliografia).
3 P a 11 a s, o. c., szp. 106-107; P r o v a t a k i s, o. c., s. 131-251; S.
Skrzyniarz, «Diabolus tamąuam leo rugiens». Przyczynek do roz-
ważań nad znaczeniem motywu lwa na sarkofagach chrześcijańskich
z epokiprzedkonstantyńskiej, w druku.
4 Podstawowe opracowania dotyczące demonologii chrześcijań-
skiej prezentują: E.Mangenot, Demon [w:] Dictionnaire de theologie
catholiąue, IV/1, Paris 1924, szp. 321-409; M. Summę rs, The Histo-
ry of Witchcraft and Demonology, London 1926; E. Lang ton, Es-
sentials of Demonology. A Study ofjewish and Christian Doctrine, Lon-
don 1949; E. von Pettersdorf, Ddmonologie, I-II, Miinchen
1956-1957; R. H. R o b b i n s, The Encyclopedia of Witchcraft and De-
monology, New York 1959; J. B. Russel, Lucifer. The Deuil in Mid-
dle Ages, Ithaca 1984.
5 Por. M. J. Gruenthaner, The Demonology of the Old Testa-
ment (The Catholic Biblical Quarterly, 5, 1943), s. 6-27; Demons,
Demonology [w:] Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1971, V, szp. 1522.
65