DOI Artikel:
Chrzanowski, Tadeusz: Adoracja czy prezentacja? O dwóch projektach z drugiej połowy XVI wieku nagrobka Jana Ponętowskego, opata bradyskiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20616#0087
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 2-3 (1996/1997)
ISBN 83-86956-26-7
ISSN 0071-6723
Tadeusz Chrzanowski
Adoracja czy prezentacja?
O DWÓCH PROJEKTACH Z DRUGIEJ POŁOWY XVI WIEKU NAGROBKA
Jana Ponętowskego, opata hradysklego
Pamięci profesora Jana Białostockiego*
Jan Ponętowski (ur. ok. 1525, zm. 1598) najwybit-
niejszy, gdyż najbardziej świadomy, kolekcjoner polski
w. XVI, nie posiada obszerniejszej monografii, a co gor-
sze - jego znakomity zbiór graficzny, zachowany w Bi-
bliotece Jagiellońskiej, nie doczekał się godnego swej
jakości opracowania. Najwięcej wiadomości o opacie
hradyskim przynosi cenny szkic biograficzny Leszka
Hajdukiewicza1, dopełnia go hasło w Polskim słowniku
biograficznym2, a poza tym już tylko zdawkowe wzmian-
ki pojawiają się w rozmaitych opracowaniach. Zarówno
w pierwszym wymienionym tu szkicu, jak też w moich
uwagach o kolekcjonerach polskich w. XVI3, wzmian-
kowane są dwa rysunki, przechowywane również w
Bibliotece Jagiellońskiej, a stanowiące projekty nagrob-
ka dostojnika-bibliofila (ryc. 1, 2). Powstały niewątpli-
wie w okresie pełnienia przez niego funkcji opata, czyli
przed r. 1587. Warto bowiem przypomnieć, że Ponę-
towski, osadzony w klasztorze premonstratenskim w
Hradisku pod Ołomuńcem w r. 1576, został stamtąd usu-
nięty przez cesarza Rudolfa II w r. 1587 w wyniku zde-
cydowanej opozycji zakonników zarzucających mu roz-
rzutność i trwonienie majątku klasztornego na własne
zachcianki (to znaczy na kolekcjonerstwo!). Pozbawio-
ny stanowiska powrócił do Krakowa, gdzie zmarł legu-
jąc swe bezcenne zbiory Uniwersytetowi oraz kilku kla-
sztorom. I jakby na ironię dziejów nie został tu upa-
miętniony żadnym, najskromniejszym nawet monumen-
tem, skoro Szymon Starowolski, skrupulatny przecież
* Szkic powyższy został napisany wkrótce po śmierci prof. Jana
Białostockiego z przeznaczeniem do projektowanej wówczas „Księgi
pamięci”. Ta jednak nigdy się nie ukazała. Korzystam więc obecnie -
w wiele lat później - z gościny miłych memu sercu Foliów Historiae
Artium.
1 L. Hajdukiewicz, Jan Ponętowski - opat hradyski, bibliofil
i miłośnik, sztuki (materiały do życiorysu) (Roczniki Biblioteczne, 14,
1970), s. 485-529.
inwentaryzator nagrobnych inskrypcji, nie wymienia go
w swym dziele.
Oba niewielkie rysunki wykonane są ołówkiem na
papierze; pierwszy (sygn. I.R. 1974, format 419 x 274)
ukazuje zmarłego w postaci stojącej, drugi (sygn. I.R.
1961, format 435 x 294) - w pozie klęczącej. Rysunki
nie są dziełami wybitnymi, można by rzec, że jest wręcz
przeciwnie; wykonał je jakiś prowincjonalny, być może
ołomuniecki malarz czy rzeźbiarz cechowy, ale jak są-
dzę zasługują na uwagę z przyczyny posłużenia się
dwoma wariantami nagrobka.
Ciekawe, że oba projekty nie nawiązują do najpopu-
larniejszego podówczas w Polsce typu nagrobka z po-
stacią półleżącą, lecz proponują wzory znane już do-
brze w średniowieczu, ale obecnie odnawiane w in-
nym już duchu, bardziej odpowiadające epoce, w której
renesans ustępował wobec tendencji manierystycznych
i zapowiedzi baroku. Pierwszy (ryc. 1) ukazuje stojącą,
frontalnie przedstawioną postać duchownego w boga-
tych szatach pontyfikalnych, z pastorałem podtrzymy-
wanym skrzyżowanymi na piersiach rękoma, ujętą w
ramy edikuli. Jej wysoki cokół miał bez wątpienia mie-
ścić tablicę z napisem. Pole środkowe ujmuje para ko-
lumn w typie kompozytowych, które dźwigają fryz i niski
trójkątny przyczółek. Dekoracja ma charakter klasycy-
zujący: na cokołach kolumn znajdują się - niezbyt zro-
zumiałe w kontekście osoby duchownej - panoplia, we
fryzie ulubiona w renesansie lwia głowa ujęta stylizo-
2 A. Lipski, Ponętowski Jan [w:] Polski słownik biograficzny,
XXVII, Wrocław [etc.] 1982, s. 402-403.
5 T. Chrzanowski, Uwagi o intelektualiście-kolekcjonerze w
Polsce na przełomie renesansu i baroku [wj Mecenas - kolekcjoner -
odbiorca. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Katowi-
ce, listopad 1981, Warszawa 1984, przyp. 33 na s. 129; przedruk w:
Tenże, Wędrówki po Sarmacji europejskiej. Eseje o sztuce i kulturze
staropolskiej, Kraków 1988, s. 153-165 (jako cz. 1 eseju Sarmaccy
miłośnicy sztuk).
83
Seria Nowa, t. 2-3 (1996/1997)
ISBN 83-86956-26-7
ISSN 0071-6723
Tadeusz Chrzanowski
Adoracja czy prezentacja?
O DWÓCH PROJEKTACH Z DRUGIEJ POŁOWY XVI WIEKU NAGROBKA
Jana Ponętowskego, opata hradysklego
Pamięci profesora Jana Białostockiego*
Jan Ponętowski (ur. ok. 1525, zm. 1598) najwybit-
niejszy, gdyż najbardziej świadomy, kolekcjoner polski
w. XVI, nie posiada obszerniejszej monografii, a co gor-
sze - jego znakomity zbiór graficzny, zachowany w Bi-
bliotece Jagiellońskiej, nie doczekał się godnego swej
jakości opracowania. Najwięcej wiadomości o opacie
hradyskim przynosi cenny szkic biograficzny Leszka
Hajdukiewicza1, dopełnia go hasło w Polskim słowniku
biograficznym2, a poza tym już tylko zdawkowe wzmian-
ki pojawiają się w rozmaitych opracowaniach. Zarówno
w pierwszym wymienionym tu szkicu, jak też w moich
uwagach o kolekcjonerach polskich w. XVI3, wzmian-
kowane są dwa rysunki, przechowywane również w
Bibliotece Jagiellońskiej, a stanowiące projekty nagrob-
ka dostojnika-bibliofila (ryc. 1, 2). Powstały niewątpli-
wie w okresie pełnienia przez niego funkcji opata, czyli
przed r. 1587. Warto bowiem przypomnieć, że Ponę-
towski, osadzony w klasztorze premonstratenskim w
Hradisku pod Ołomuńcem w r. 1576, został stamtąd usu-
nięty przez cesarza Rudolfa II w r. 1587 w wyniku zde-
cydowanej opozycji zakonników zarzucających mu roz-
rzutność i trwonienie majątku klasztornego na własne
zachcianki (to znaczy na kolekcjonerstwo!). Pozbawio-
ny stanowiska powrócił do Krakowa, gdzie zmarł legu-
jąc swe bezcenne zbiory Uniwersytetowi oraz kilku kla-
sztorom. I jakby na ironię dziejów nie został tu upa-
miętniony żadnym, najskromniejszym nawet monumen-
tem, skoro Szymon Starowolski, skrupulatny przecież
* Szkic powyższy został napisany wkrótce po śmierci prof. Jana
Białostockiego z przeznaczeniem do projektowanej wówczas „Księgi
pamięci”. Ta jednak nigdy się nie ukazała. Korzystam więc obecnie -
w wiele lat później - z gościny miłych memu sercu Foliów Historiae
Artium.
1 L. Hajdukiewicz, Jan Ponętowski - opat hradyski, bibliofil
i miłośnik, sztuki (materiały do życiorysu) (Roczniki Biblioteczne, 14,
1970), s. 485-529.
inwentaryzator nagrobnych inskrypcji, nie wymienia go
w swym dziele.
Oba niewielkie rysunki wykonane są ołówkiem na
papierze; pierwszy (sygn. I.R. 1974, format 419 x 274)
ukazuje zmarłego w postaci stojącej, drugi (sygn. I.R.
1961, format 435 x 294) - w pozie klęczącej. Rysunki
nie są dziełami wybitnymi, można by rzec, że jest wręcz
przeciwnie; wykonał je jakiś prowincjonalny, być może
ołomuniecki malarz czy rzeźbiarz cechowy, ale jak są-
dzę zasługują na uwagę z przyczyny posłużenia się
dwoma wariantami nagrobka.
Ciekawe, że oba projekty nie nawiązują do najpopu-
larniejszego podówczas w Polsce typu nagrobka z po-
stacią półleżącą, lecz proponują wzory znane już do-
brze w średniowieczu, ale obecnie odnawiane w in-
nym już duchu, bardziej odpowiadające epoce, w której
renesans ustępował wobec tendencji manierystycznych
i zapowiedzi baroku. Pierwszy (ryc. 1) ukazuje stojącą,
frontalnie przedstawioną postać duchownego w boga-
tych szatach pontyfikalnych, z pastorałem podtrzymy-
wanym skrzyżowanymi na piersiach rękoma, ujętą w
ramy edikuli. Jej wysoki cokół miał bez wątpienia mie-
ścić tablicę z napisem. Pole środkowe ujmuje para ko-
lumn w typie kompozytowych, które dźwigają fryz i niski
trójkątny przyczółek. Dekoracja ma charakter klasycy-
zujący: na cokołach kolumn znajdują się - niezbyt zro-
zumiałe w kontekście osoby duchownej - panoplia, we
fryzie ulubiona w renesansie lwia głowa ujęta stylizo-
2 A. Lipski, Ponętowski Jan [w:] Polski słownik biograficzny,
XXVII, Wrocław [etc.] 1982, s. 402-403.
5 T. Chrzanowski, Uwagi o intelektualiście-kolekcjonerze w
Polsce na przełomie renesansu i baroku [wj Mecenas - kolekcjoner -
odbiorca. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Katowi-
ce, listopad 1981, Warszawa 1984, przyp. 33 na s. 129; przedruk w:
Tenże, Wędrówki po Sarmacji europejskiej. Eseje o sztuce i kulturze
staropolskiej, Kraków 1988, s. 153-165 (jako cz. 1 eseju Sarmaccy
miłośnicy sztuk).
83