DOI Artikel:
Chrzanowski, Tadeusz: Adoracja czy prezentacja? O dwóch projektach z drugiej połowy XVI wieku nagrobka Jana Ponętowskego, opata bradyskiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20616#0088
stusa Ukrzyżowanego z „czaszką Adama” u podstawy.
Obramienie tworzą nie porządki architektoniczne, ale
postacie śś. Piotra i Pawła (książka jako atrybut nie daje
pewności rozpoznania), które pełnią funkcję atlantów
podtrzymujących rękoma, wyciągniętymi w górę, wie-
niec owocowy o eliptycznym wykroju, w którym mieści
się kartusz z herbem Leszczyc. Ponadto niezbędne anioł-
ki: jeden podtrzymuje kartusz, dwa inne pomagają świę-
tym w unoszeniu wieńca. Powstaje więc astrukturalna
edikula.
Elementy charakterystyczne dla obu kompozycji, to
silne wyeksponowanie treści heraldycznych: w pierw-
szym projekcie wszystko zgadza się z klasycznym oby-
czajem - treść tympanonu (herb i lwy-strażniki) oraz
jego zwieńczenie łączą myśl wanitatywną z przekona-
niem o nieśmiertelności dobrej sławy (w tym przypad-
ku „rodowitości” zmarłego), a więc wszystko zgadza się
z repertuarem stosowanym w dobie renesansu. W dru-
gim jednak projekcie wciągnięcie świętych (i to z punk-
tu widzenia Kościoła najpierwszych w chrześcijaństwie)
do posługi heraldycznej świadczy o nieco przesadnych
aspiracjach rodowych opata, zwłaszcza jeśli się zważy,
iż wywodził się ze średniej szlachty łęczyckiej. Niesiec-
1. Pierwszy projekt nagrobka Jana Ponętowskiego, przed 1587.
Kraków, Biblioteka Jagiellońska (fot. autor)
wanymi splotami roślinnymi, w przyczółku herb Leszczyc
opleciony wieńcem laurowym, a po bokach dwa stróżu-
jące lwy. W zwieńczeniu zaś, w miejscu akroteriów,
ustawione zostały putta: dwa po bokach podtrzymują
atrybuty wanitatywne: czaszkę i klepsydrę, trzeci zaś na
przyczółku - chorągiew Zmartwychwstania. I jeszcze
jeden istotny szczegół: tłem dla postaci jest rozwieszo-
na wewnątrz edikuli kotara.
Drugi projekt (ryc. 2) ma już zdecydowanie manie-
rystyczny charakter, co przejawia się zarówno w szcze-
gółach (np. w hermach strefy dolnej), jak też w całości
kompozycji asymetrycznej i swobodnej. Podobnie jak
w poprzednim projekcie cokół jest wysoki, ale podzie-
lony czterema hermami na trzy pola, z których skrajne
przeznaczono zapewne na inskrypcję, środkowe zaś
mieści scenę Zmartwychwstania. Na cokole umieszczo-
na jest niemal profilowo ujęta klęcząca postać opata,
przed którym na niewielkim pagórku wizerunek Chry-
2. Drugi projekt nagrobka Jana Ponętowskiego, przed 1587.
Kraków, Biblioteka Jagiellońska (fot. autor)
84
Obramienie tworzą nie porządki architektoniczne, ale
postacie śś. Piotra i Pawła (książka jako atrybut nie daje
pewności rozpoznania), które pełnią funkcję atlantów
podtrzymujących rękoma, wyciągniętymi w górę, wie-
niec owocowy o eliptycznym wykroju, w którym mieści
się kartusz z herbem Leszczyc. Ponadto niezbędne anioł-
ki: jeden podtrzymuje kartusz, dwa inne pomagają świę-
tym w unoszeniu wieńca. Powstaje więc astrukturalna
edikula.
Elementy charakterystyczne dla obu kompozycji, to
silne wyeksponowanie treści heraldycznych: w pierw-
szym projekcie wszystko zgadza się z klasycznym oby-
czajem - treść tympanonu (herb i lwy-strażniki) oraz
jego zwieńczenie łączą myśl wanitatywną z przekona-
niem o nieśmiertelności dobrej sławy (w tym przypad-
ku „rodowitości” zmarłego), a więc wszystko zgadza się
z repertuarem stosowanym w dobie renesansu. W dru-
gim jednak projekcie wciągnięcie świętych (i to z punk-
tu widzenia Kościoła najpierwszych w chrześcijaństwie)
do posługi heraldycznej świadczy o nieco przesadnych
aspiracjach rodowych opata, zwłaszcza jeśli się zważy,
iż wywodził się ze średniej szlachty łęczyckiej. Niesiec-
1. Pierwszy projekt nagrobka Jana Ponętowskiego, przed 1587.
Kraków, Biblioteka Jagiellońska (fot. autor)
wanymi splotami roślinnymi, w przyczółku herb Leszczyc
opleciony wieńcem laurowym, a po bokach dwa stróżu-
jące lwy. W zwieńczeniu zaś, w miejscu akroteriów,
ustawione zostały putta: dwa po bokach podtrzymują
atrybuty wanitatywne: czaszkę i klepsydrę, trzeci zaś na
przyczółku - chorągiew Zmartwychwstania. I jeszcze
jeden istotny szczegół: tłem dla postaci jest rozwieszo-
na wewnątrz edikuli kotara.
Drugi projekt (ryc. 2) ma już zdecydowanie manie-
rystyczny charakter, co przejawia się zarówno w szcze-
gółach (np. w hermach strefy dolnej), jak też w całości
kompozycji asymetrycznej i swobodnej. Podobnie jak
w poprzednim projekcie cokół jest wysoki, ale podzie-
lony czterema hermami na trzy pola, z których skrajne
przeznaczono zapewne na inskrypcję, środkowe zaś
mieści scenę Zmartwychwstania. Na cokole umieszczo-
na jest niemal profilowo ujęta klęcząca postać opata,
przed którym na niewielkim pagórku wizerunek Chry-
2. Drugi projekt nagrobka Jana Ponętowskiego, przed 1587.
Kraków, Biblioteka Jagiellońska (fot. autor)
84